మహాభాగవతం - శ్రీకృష్ణావతారం
భాగవతం లేదా భాగవత పురాణం లేదా శ్రీమద్భాగవతం (Bhagavata Purana or Bhāgavatam) హిందూ మత సంప్రదాయంలోనూ, సాహిత్యంలోనూ, ఆలోచనా విధానంలోనూ ముఖ్యమైన ప్రభావం కలిగిన ఒక పురాణము. ఇది భగవంతుని కథ గాను, భగవంతునికి శరణాగతులైన భక్తుల కథగాను భక్తి యోగాన్ని చాటి చెప్పే ప్రాచీన గాధ. ప్రధానంగా విష్ణువు, కృష్ణుడు, ఇతర భగవదవతారాలు గురించి ఈ గ్రంధంలో చెప్పబడ్డాయి.
ఋషుల కోరికపై సూతుడు తాను శుక మహర్షి ద్వారా విన్న ఈ భాగవత కథను వారికి చెప్పినట్లుగాను, దానిని వేద వ్యాసుడు గ్రంధస్తం చేసినట్లుగాను ఈ కథ చెప్పబడింది. భాగవతంలో వివిధ భాగాలను "స్కంధాలు" అంటారు. వివిధ స్కంధాలలో భగవంతుని అవతార కార్యాల వర్ణనలు, భక్తుల గాధలు, పెక్కు తత్వ బోధలు, ఆరాధనా విధానాలు, ఆధ్యాత్మికమైన సంవాదాలు పొందుపరచబడినాయి. భగవంతుని లీలలు సవివరంగా వర్ణింపబడ్డాయి. అతని ౨౧ (21) అవతారాలు వర్ణింపబడ్డాయి. వైష్ణవులందరికీ ఇది పరమ పవిత్రమైన గ్రంథము. ఇది మొత్తము ద్వాదశ (12)స్కంధములుగా విభజించబడినది.
ఋషుల కోరికపై సూతుడు తాను శుక మహర్షి ద్వారా విన్న ఈ భాగవత కథను వారికి చెప్పినట్లుగాను, దానిని వేద వ్యాసుడు గ్రంధస్తం చేసినట్లుగాను ఈ కథ చెప్పబడింది. భాగవతంలో వివిధ భాగాలను "స్కంధాలు" అంటారు. వివిధ స్కంధాలలో భగవంతుని అవతార కార్యాల వర్ణనలు, భక్తుల గాధలు, పెక్కు తత్వ బోధలు, ఆరాధనా విధానాలు, ఆధ్యాత్మికమైన సంవాదాలు పొందుపరచబడినాయి. భగవంతుని లీలలు సవివరంగా వర్ణింపబడ్డాయి. అతని ౨౧ (21) అవతారాలు వర్ణింపబడ్డాయి. వైష్ణవులందరికీ ఇది పరమ పవిత్రమైన గ్రంథము. ఇది మొత్తము ద్వాదశ (12)స్కంధములుగా విభజించబడినది.
శ్రీకృష్ణావతారం
శ్రీ కృష్ణుడు
శ్రీకృష్ణుడు, హిందూమతంలో అర్చింపబడే ఒక దేవుడు. విష్ణువు యొక్క పది అవతారాలలో తొమ్మిదవ అవతారము. హిందూ పురాణాలలోను, తాత్త్విక గ్రంథాలలోను, జనబాహుళ్యంలోని గాధలలోను, సాహిత్యంలోను, ఆచార పూజా సాంప్రదాయాలలోను కృష్ణుని అనేక విధాలుగా భావిస్తుంటారు, చిత్రీకరిస్తుంటారు. చిలిపి బాలునిగాను, పశువులకాపరిగాను, రాధా గోపికా మనోహరునిగాను, రుక్మిణీ సత్యభామాది అష్టమహిషుల ప్రభువుగాను, గొపికల మనసు దొచుకున్నవాదిగాను యాదవరాజుగాను, అర్జునుని సారథియైన పాండవ పక్షపాతిగాను, భగవద్గీతా ప్రబోధకునిగాను, తత్త్వోపదేశకునిగాను, దేవదేవునిగాను, చారిత్రిక రాజనీతిజ్ఞునిగాను ఇలా బహువిధాలుగా శ్రీకృష్ణుని రూపం, వ్యక్తిత్వం, దైవత్వం చిత్రీకరింపబడినాయి.[1] [2][3]. మహాభారతం, హరివంశం, భాగవతం, విష్ణుపురాణం - ఈ గ్రంథాలు కృష్ణుని జీవితాన్ని, తత్త్వాన్ని తెలిసికోవడానికి హిందువులకు ముఖ్యమైన ధార్మిక గ్రంథాలు.
హిందూమతంలో, ప్రత్యేకించి వైష్ణవులలో కృష్ణునిపూజ దేశమంతటా చాలా ముఖ్యమైనది. మథురలో బాలకృష్ణునిగా, పూరీలో జగన్నాథునిగా, మహారాష్ట్రలో విఠోబాగా, రాజస్థాన్‌లో శ్రీనాధ్‌జీగా, తిరుమలలో వేంకటేశ్వరునిగా, ఉడిపిలో కృష్ణునిగా, గురువాయూరులో గురువాయూరప్పగా కృష్ణుని పూజిస్తారు. ఇంతే కాకుండా విష్ణువు ఆలయాలన్ని కృష్ణుని ఆలయాలే అనవచ్చును. ఇందుకు అనుగుణంగా దేశంలో వివిధ ప్రాంతాలలోను, వర్గాలలోను అనేక సాంప్రదాయాలు నెలకొన్నాయి. వీటిలో ప్రధానమైన భావం:
శ్రీమహా విష్ణువు తన సృష్టి లోని జీవులకు బాధలు హెచ్చినప్పుడు, లోకంలో పాపం హద్దు మీరినప్పుడు, దుష్టులను శిక్షించి, శిష్టులను రక్షించడం కోసం జీవుల రూపంలో అవతరించి దుష్ట శిక్షణ, శిష్ట రక్షణ చేస్తూ ఉంటాడు. ఈవిధంగా అవతరించడాన్నిలీలావతారం అంటారు. ఇలాంటి లీలావతారాలు, భాగవతం ప్రకారం, భగవంతునికి ఇరువయ్ి రెండు(22) ఉన్నాయి. శ్రీమహావిష్ణువు లీలావతారాలలో ఇరువదవ అవతారం శ్రీకృష్ణావతారం. ఈ లీలావతారాలు ఇరవైరెండింటి లోనూ ముఖ్యమైనవి పది ఉన్నాయి. ఈ పదింటిని దశావతారాలు అంటారు. దశావతారాలలో శ్రీకృష్ణావతారం కొన్నిచోట్ల చెప్పబడుతుంది. కొన్నిచోట్ల చెప్పరు ("రామోరామశ్చరామశ్చ"). యుగాలలో రెండవదయిన త్రేతాయుగం లో శ్రీరాముని లోక కళ్యాణ కారకునిగ రావణాది రాక్షస శిక్షకుడిగ కీర్తించబడుతున్నాడు. నారాయణుడు ఆ తర్వాతదయిన ద్వాపర యుగం లో శ్రీకృష్ణుడిగా అవతరించాడు. శ్రీకృష్ణుడు నారాయణుడి అవతారాల్లో పరిపూర్ణావతారంగ కొలవబడుతున్నాడు. గీతోపదేశం ద్వారా అర్జునుడికి సత్యదర్శనం చేసి, కురుక్షేత్ర మహాసంగ్రామాన్ని ముందుకు నడిపించాడు. ఆ విధంగా భగవద్గీత ను లోకానికి ఉపదేశించి శ్రీకృష్ణుడు జగద్గురువు అయ్యాడు.
శ్రీమహా విష్ణువు తన సృష్టి లోని జీవులకు బాధలు హెచ్చినప్పుడు, లోకంలో పాపం హద్దు మీరినప్పుడు, దుష్టులను శిక్షించి, శిష్టులను రక్షించడం కోసం జీవుల రూపంలో అవతరించి దుష్ట శిక్షణ, శిష్ట రక్షణ చేస్తూ ఉంటాడు. ఈవిధంగా అవతరించడాన్నిలీలావతారం అంటారు. ఇలాంటి లీలావతారాలు, భాగవతం ప్రకారం, భగవంతునికి ఇరువయ్ి రెండు(22) ఉన్నాయి. శ్రీమహావిష్ణువు లీలావతారాలలో ఇరువదవ అవతారం శ్రీకృష్ణావతారం. ఈ లీలావతారాలు ఇరవైరెండింటి లోనూ ముఖ్యమైనవి పది ఉన్నాయి. ఈ పదింటిని దశావతారాలు అంటారు. దశావతారాలలో శ్రీకృష్ణావతారం కొన్నిచోట్ల చెప్పబడుతుంది. కొన్నిచోట్ల చెప్పరు ("రామోరామశ్చరామశ్చ"). యుగాలలో రెండవదయిన త్రేతాయుగం లో శ్రీరాముని లోక కళ్యాణ కారకునిగ రావణాది రాక్షస శిక్షకుడిగ కీర్తించబడుతున్నాడు. నారాయణుడు ఆ తర్వాతదయిన ద్వాపర యుగం లో శ్రీకృష్ణుడిగా అవతరించాడు. శ్రీకృష్ణుడు నారాయణుడి అవతారాల్లో పరిపూర్ణావతారంగ కొలవబడుతున్నాడు. గీతోపదేశం ద్వారా అర్జునుడికి సత్యదర్శనం చేసి, కురుక్షేత్ర మహాసంగ్రామాన్ని ముందుకు నడిపించాడు. ఆ విధంగా భగవద్గీత ను లోకానికి ఉపదేశించి శ్రీకృష్ణుడు జగద్గురువు అయ్యాడు.
నామాలు, రూపం
ఒరిస్సా జగన్నాథ మందిరంలో ఉన్న బలభద్రుడు (బలరాముడు), సుభద్ర, కృష్ణుడు విగ్రహాల నమూనా.
భగవాన్ శ్రీకృష్ణుని సాధారణ చిత్రీకరణ
"కృష్ణ" అనగా నలుపు అని అర్ధం. [4] కృష్ణుడు నల్లని రంగు కలవాడని ఐతిహ్యం. ఇంకా ఈ పేరుకు అనేక వివరణలున్నాయి. మహాభారతం ఉద్యోగపర్వం (5.71.4) ప్రకారం 'కృష్' అనగా దున్నుట (నాగలి మొన నల్లగా ఉంటుంది గనుక ఈ పేరు వచ్చింది). భూమిని దున్ని సస్యశ్యామలం చేసేవాడు కృష్ణుడు (వ్యవసాయానికి ప్రాముఖ్యతను తెలిపే పేరు). వల్లభ సాంప్రదాయం బ్రహ్మసంబంధ మంత్రం ప్రకారం పాపాలను నాశనం చేసే మంత్రం "కృష్ణ"[5]. చైతన్య చరితామృతంలో చెప్పిన అర్థం ప్రకారం మహాభారత వాక్యం (5.71.4) ఆకర్షించేవాడు కృష్ణుడు.[6][7] భాగవతం ఆత్మారామ శ్లోకం (1.7.10) లో కూడా ఈ భావం చెప్పబడింది.[8] విష్ణుసహస్రనామం 57వ పేరుగా వచ్చిన "కృష్ణ" అనగా సచ్చిదానంద స్వరూపమును సూచించునది అని ఆదిశంకరాచార్యుడు వివరించాడు. [9] ఇంకా కృష్ణునికి గోవిందుడు, గోపాలుడు, వాసుదేవుడు వంటి అనేకనామాలున్నాయి.[10][11] జగన్నాథుడు, విఠోబా వంటి పేర్లు కొన్ని ప్రాంతాలలో లేదా సంప్రదాయాలలో ప్రాచుర్యం కలిగి ఉన్నాయి.[12]
"కృష్ణ" అనగా నలుపు అని అర్ధం. [4] కృష్ణుడు నల్లని రంగు కలవాడని ఐతిహ్యం. ఇంకా ఈ పేరుకు అనేక వివరణలున్నాయి. మహాభారతం ఉద్యోగపర్వం (5.71.4) ప్రకారం 'కృష్' అనగా దున్నుట (నాగలి మొన నల్లగా ఉంటుంది గనుక ఈ పేరు వచ్చింది). భూమిని దున్ని సస్యశ్యామలం చేసేవాడు కృష్ణుడు (వ్యవసాయానికి ప్రాముఖ్యతను తెలిపే పేరు). వల్లభ సాంప్రదాయం బ్రహ్మసంబంధ మంత్రం ప్రకారం పాపాలను నాశనం చేసే మంత్రం "కృష్ణ"[5]. చైతన్య చరితామృతంలో చెప్పిన అర్థం ప్రకారం మహాభారత వాక్యం (5.71.4) ఆకర్షించేవాడు కృష్ణుడు.[6][7] భాగవతం ఆత్మారామ శ్లోకం (1.7.10) లో కూడా ఈ భావం చెప్పబడింది.[8] విష్ణుసహస్రనామం 57వ పేరుగా వచ్చిన "కృష్ణ" అనగా సచ్చిదానంద స్వరూపమును సూచించునది అని ఆదిశంకరాచార్యుడు వివరించాడు. [9] ఇంకా కృష్ణునికి గోవిందుడు, గోపాలుడు, వాసుదేవుడు వంటి అనేకనామాలున్నాయి.[10][11] జగన్నాథుడు, విఠోబా వంటి పేర్లు కొన్ని ప్రాంతాలలో లేదా సంప్రదాయాలలో ప్రాచుర్యం కలిగి ఉన్నాయి.[12]
విష్ణు సహస్రనామ స్తోత్రంలో "కృష్ణ" అనే నామం రెండు సార్లు వస్తుంది (1) అగ్రాహ్యః శాశ్వతః కృష్ణో లోహితాక్షః ప్రతర్దనః (2) వేధాః స్వాంగో జితః కృష్ణో దృఢః సంకర్షణోచ్యుతః - ఈ రెండు సందర్భాలలోను వివిధ వ్యాఖ్యానకర్తలు వివిధ భావాలను తెలిపారు. అవి క్లుప్తంగా క్రింద ఇవ్వబడినాయి* [13] [14] [15]
సృష్ట్యాది లీలావిలాసముల ద్వారా సచ్చిదానంద క్రీడలో వినోదించువాడు.
నల్లని వర్ణము కలవాడు. నీలమేఘ శ్యాముడు.
తన అనంత కళ్యాణ గుణములతో భక్తులను ఆకర్షించువాడు.
నాగలివలె భూమిని దున్ని జీవ సమృద్ధి కలిగించువాడు.
కృష్ణద్వైపాయనుడైన వేదవ్యాసుడు.
వ్యాసునిగా వేదములను విభజించి భక్తులకు మనోవ్యవసాయము కలిగించి జ్ఞానమును పండించువాడు.
కానరాని, తెలియరాని, అందజాలనివాడు. సంపూర్ణభక్తికి మాత్రమే లభ్యమయ్యేవాడు.
అనేక దేవాలయాల విగ్రహాలలోను, ఇతర శిల్పాలలోను, చిత్రాలలోను, ప్రార్ధనలలోను, కావ్యాలలోను, సాహిత్యంలోను, పురాణాలలోను, సినిమాలలోను కృష్ణుని రూప స్వభావాల చిత్రణ ఉంది. ఉదాహరణగా "కృష్ణాష్టకం" అనే ప్రార్ధనలో కృష్ణుని వర్ణించిన విధానం - దేవకీవసుదేవుల నందనుడు, కంసచాణూర మర్దనుడు, నల్లని మేనికాంతి (అతసీపుష్ప సంకాశం) కలవాడు, నెమలి పింఛము, వివిధ ఆభరణములు, మందారమాల, పీతాంబరములు, తులసి మాలలు ధరించినవాడు, మెలిదిరిగిన ముంగురులు కలవాడు, రుక్మిణీసత్యభామాది భామలతో విహరించువాడు, గోపికల కుచముల కుంకుమ అంటిన వక్షస్థలము, శ్రీవత్స చిహ్నము కలవాడు, వనమాల, శంఖచక్రములు ధరించినవాడు.
సృష్ట్యాది లీలావిలాసముల ద్వారా సచ్చిదానంద క్రీడలో వినోదించువాడు.
నల్లని వర్ణము కలవాడు. నీలమేఘ శ్యాముడు.
తన అనంత కళ్యాణ గుణములతో భక్తులను ఆకర్షించువాడు.
నాగలివలె భూమిని దున్ని జీవ సమృద్ధి కలిగించువాడు.
కృష్ణద్వైపాయనుడైన వేదవ్యాసుడు.
వ్యాసునిగా వేదములను విభజించి భక్తులకు మనోవ్యవసాయము కలిగించి జ్ఞానమును పండించువాడు.
కానరాని, తెలియరాని, అందజాలనివాడు. సంపూర్ణభక్తికి మాత్రమే లభ్యమయ్యేవాడు.
అనేక దేవాలయాల విగ్రహాలలోను, ఇతర శిల్పాలలోను, చిత్రాలలోను, ప్రార్ధనలలోను, కావ్యాలలోను, సాహిత్యంలోను, పురాణాలలోను, సినిమాలలోను కృష్ణుని రూప స్వభావాల చిత్రణ ఉంది. ఉదాహరణగా "కృష్ణాష్టకం" అనే ప్రార్ధనలో కృష్ణుని వర్ణించిన విధానం - దేవకీవసుదేవుల నందనుడు, కంసచాణూర మర్దనుడు, నల్లని మేనికాంతి (అతసీపుష్ప సంకాశం) కలవాడు, నెమలి పింఛము, వివిధ ఆభరణములు, మందారమాల, పీతాంబరములు, తులసి మాలలు ధరించినవాడు, మెలిదిరిగిన ముంగురులు కలవాడు, రుక్మిణీసత్యభామాది భామలతో విహరించువాడు, గోపికల కుచముల కుంకుమ అంటిన వక్షస్థలము, శ్రీవత్స చిహ్నము కలవాడు, వనమాల, శంఖచక్రములు ధరించినవాడు.
తెలుగునాట పోతన భాగవతం అత్యంత ప్రాచుర్యం కలిగిన గ్రంథం. ఇందులో కృష్ణుని రూప స్వభావ వర్ణన అనేక పద్యాలలో ఉంది. పోతన వాడిన కొన్ని వర్ణనలు - నల్లనివాడు, పద్మ నయనమ్ములవాడు, నవ్వు రాజిల్లెడు మోమువాడు, మౌళి పరిసర్పిత పింఛమువాడు, సుధారసమ్ము పైజల్లెడువాడు, యదుభూషణుడు, నర (అర్జునుని) సఖుడు, శృంగార రత్నాకరుడు, లోకద్రోహి నరేంద్ర వంశదాహకుడు, లోకేశ్వరుడు, నిర్వాణ సంధాయకుడు, భక్తవత్సలుడు, బ్రహ్మణ్యుండు, గోవిందుడు, - పాండవులకు సఖుడు, సారథి, సచివుడు, నెయ్యము, వియ్యము, విభుడు, గురువు, దేవుడు - ఇలా లెక్కలేనన్ని వర్ణనలున్నాయి.
అన్నమయ్య చెప్పిన కొన్ని వర్ణనలు - ముద్దుగారే యశోద ముంగిట ముత్యము, కాళింది పడగలపైని కప్పిన పుష్యరాగము, రతికేళి రుక్మిణికి రంగుమోవి పగడము
అన్నమయ్య చెప్పిన కొన్ని వర్ణనలు - ముద్దుగారే యశోద ముంగిట ముత్యము, కాళింది పడగలపైని కప్పిన పుష్యరాగము, రతికేళి రుక్మిణికి రంగుమోవి పగడము
జీవితం
వివిధ గ్రంథాలలో శ్రీకృష్ణుని జీవిత వృత్తాంతం ఉంది. వాటిలో భాగవతంలో ఉన్న కథాక్రమం ప్రజలకు సుపరిచితమైనది. ఇందులో నవమ స్కంధములో వసుదేవుని వంశక్రమం ఉంది. తరువాతదశమ స్కంధము, ఏకాదశ స్కంధములలో కృష్ణుని జీవిత వృత్తాంతము ఉంది. తృతీయ స్కంధములో విదురుడు, ఉద్ధవుల మధ్య జరిగిన సంభాషణలో శ్రీకృష్ణుని జీవిత సంగ్రహం ఉద్ధవుడు చెప్పాడు. మరియు మహాభారతంలో పాండవుల లాక్షాగృహదహనానంతరం కృష్ణుని పాత్ర ప్రవేశం అవుతుంది. అక్కడినుండి కురుక్షేత్ర సంగ్రామం చివరి వరకు కృష్ణుని కథ పాండవుల కథకు సమాంతరంగా నడుస్తుంది. మహాభారతం చివరిలో కృష్ణుని నిర్యాణం ఉంది. భాగవతం కథారంభంలోనే కృష్ణుని నిర్యాణం చెప్పబడింది. వీటిలోనుండి సంగ్రహింపబడిన కృష్ణుని కథ క్రింద ఇవ్వబడింది.
వివిధ గ్రంథాలలో శ్రీకృష్ణుని జీవిత వృత్తాంతం ఉంది. వాటిలో భాగవతంలో ఉన్న కథాక్రమం ప్రజలకు సుపరిచితమైనది. ఇందులో నవమ స్కంధములో వసుదేవుని వంశక్రమం ఉంది. తరువాతదశమ స్కంధము, ఏకాదశ స్కంధములలో కృష్ణుని జీవిత వృత్తాంతము ఉంది. తృతీయ స్కంధములో విదురుడు, ఉద్ధవుల మధ్య జరిగిన సంభాషణలో శ్రీకృష్ణుని జీవిత సంగ్రహం ఉద్ధవుడు చెప్పాడు. మరియు మహాభారతంలో పాండవుల లాక్షాగృహదహనానంతరం కృష్ణుని పాత్ర ప్రవేశం అవుతుంది. అక్కడినుండి కురుక్షేత్ర సంగ్రామం చివరి వరకు కృష్ణుని కథ పాండవుల కథకు సమాంతరంగా నడుస్తుంది. మహాభారతం చివరిలో కృష్ణుని నిర్యాణం ఉంది. భాగవతం కథారంభంలోనే కృష్ణుని నిర్యాణం చెప్పబడింది. వీటిలోనుండి సంగ్రహింపబడిన కృష్ణుని కథ క్రింద ఇవ్వబడింది.
జననం
శ్రీ కృష్ణుని జననం - రాజా రవివర్మ చిత్రం
లోకంలో అధర్మం ప్రబలినందున భూదేవి, బ్రహ్మదేవుల ప్రార్ధన మేరకు భగవంతుడు దేవకీ వసుదేవులకు జన్మింపదలిచాడు.
మధురా నగరాన్ని యాదవవంశానికి చెందిన శూరసేన మహారాజు పరిపాలిస్తుండేవాడు. ఆయనకు వసుదేవుడు అనే కుమారుడు ఉండేవాడు. వసుదేవునికి ఉగ్రసేన మహారాజు కుమార్తె దేవకిని ఇచ్చి వివాహం చేస్తారు. చెల్లెలు అంటే ఎంతో ప్రేమ కల కంసుడు ఆమెను అత్తవారి ఇంటికి రథం మీద సాగనంపుతుంటే అశరీరవాణి దేవకి గర్భం లో పుట్టిన ఎనిమిదో కుమారుడు కంసుడిని సంహరిస్తాడు అని చెబుతుంది. కంసుడు దేవకిని, వసుదేవుడిని, ఆడ్డువచ్చిన తన తండ్రి ఉగ్రసేన మహరాజును కూడా చెరసాలలో పెడతాడు. దేవకీ దేవి ఏడవ మారు గర్భం ధరించి నప్పుడు విష్ణువు తన మాయతో ఆమె గర్భాన్ని నందనవనం లో నందుడి భార్య రోహిణి గర్భంలో ప్రవేశ పెడతాడు. ఈ గర్భం వల్ల రోహిణికి బలరాముడు జన్మిస్తాడు. చెరసాలలో దేవకికి గర్భ స్రావం అయిందని అనుకొంటారు. కొన్ని రోజులకు దేవకీ దేవి ఎనిమిదో మారు గర్భం ధరిస్తుంది. లక్ష్మీనాథుడు దేవకి గర్భములో ఉండడం చూసి దేవతలు , యక్ష, కిన్నర ,కింపురుషులు దేవకీ దేవి ఉన్న చెరసాల కు వచ్చి స్తుతిస్తారు.
లోకంలో అధర్మం ప్రబలినందున భూదేవి, బ్రహ్మదేవుల ప్రార్ధన మేరకు భగవంతుడు దేవకీ వసుదేవులకు జన్మింపదలిచాడు.
మధురా నగరాన్ని యాదవవంశానికి చెందిన శూరసేన మహారాజు పరిపాలిస్తుండేవాడు. ఆయనకు వసుదేవుడు అనే కుమారుడు ఉండేవాడు. వసుదేవునికి ఉగ్రసేన మహారాజు కుమార్తె దేవకిని ఇచ్చి వివాహం చేస్తారు. చెల్లెలు అంటే ఎంతో ప్రేమ కల కంసుడు ఆమెను అత్తవారి ఇంటికి రథం మీద సాగనంపుతుంటే అశరీరవాణి దేవకి గర్భం లో పుట్టిన ఎనిమిదో కుమారుడు కంసుడిని సంహరిస్తాడు అని చెబుతుంది. కంసుడు దేవకిని, వసుదేవుడిని, ఆడ్డువచ్చిన తన తండ్రి ఉగ్రసేన మహరాజును కూడా చెరసాలలో పెడతాడు. దేవకీ దేవి ఏడవ మారు గర్భం ధరించి నప్పుడు విష్ణువు తన మాయతో ఆమె గర్భాన్ని నందనవనం లో నందుడి భార్య రోహిణి గర్భంలో ప్రవేశ పెడతాడు. ఈ గర్భం వల్ల రోహిణికి బలరాముడు జన్మిస్తాడు. చెరసాలలో దేవకికి గర్భ స్రావం అయిందని అనుకొంటారు. కొన్ని రోజులకు దేవకీ దేవి ఎనిమిదో మారు గర్భం ధరిస్తుంది. లక్ష్మీనాథుడు దేవకి గర్భములో ఉండడం చూసి దేవతలు , యక్ష, కిన్నర ,కింపురుషులు దేవకీ దేవి ఉన్న చెరసాల కు వచ్చి స్తుతిస్తారు.
దేవకి గర్భం నుండి శ్రావణ శుద్ధ అష్టమి తిథి నాడు విష్ణువు శ్రీకృష్ణుడై రోహిణీ నక్షత్ర యుక్తమైనప్పుడు జన్మిస్తాడు. కృష్ణుడు జన్మించాక వసుదేవుడు కృష్ణుడిని పొత్తిళ్ళలో పెట్టుకొని, చెరసాల బయట నిద్ర పోతూ ఉన్న కావలి వాళ్ళను తప్పించుకొని, యమునా నది వైపు బయలు దేరుతాడు. యమునానది రెండుగా చీలి పోతుంది. నందనవనం లో తన స్నేహితుడైన నందుని ఇంటికి వెళ్ళి యశోద ప్రక్కన ఉన్న శిశువు ప్రదేశం లో శ్రీకృష్ణుడిని విడిచి ఆ శిశువును తీసుకొని తిరిగి చెరసాలకు వస్తాడు. చెరసాలకు చేరిన వెంటనే ఆ శిశువు ఏడుస్తుంది. కంసుడు ఆ శిశువును తీసుకొని చంపడానికి పైకి విసరగా ఆ శిశువు ఎనిమిది చేతులతో శంఖ చక్ర గదా శారంగాలతో ఆకాశం లోకి లేచి పోయి తాను యోగ మాయ నని కంసుడిని చంపేవాడు వేరే చోట పెరుగుతున్నాడని చెప్పి మాయం అవుతుంది. దేవకీవసుదేవులకు అష్టమ సంతానంగా కంసుని చెరలో జన్మించిన శ్రీకృష్ణుడు వ్రేపల్లె లోని యశోదాదేవి ఒడిని చేరి, అక్కడే పెరిగాడు.
వ్రేపల్లెలో
ఇరువురు గోపాలకులతో కలసి గోవులను ఇంటికి తోలుకు వస్తున్న కృష్ణుడు.
మధురానగరంలో కంసుని చెరసాలలో జన్మించిన కృష్ణుడు పుట్టగానే తన తండ్రి వసుదేవునిచే వ్రేపల్లె లోని నందుని ఇంట చేరి యశోదాదేవి ముద్దు బిడ్డగా బాల్య జీవితము గడిపాడు. పాలుత్రాగే ప్రాయంలో తనను చంపటానికి కంసునిచే పంపబడిన పూతనను, బుడిబుడి నడకల ప్రాయంలో శకటాసురాదులను సంహరించాడు. చిరు ప్రాయంలో యశోదకు తననోటిలో అండ పిండ బ్రహ్మాండాదులను చూపి యశోదను ఆనందాశ్చర్యచకితురాలిని చేశాడు. దోగాడే వయసులో యశోదచే నడుముకి కట్టబడిన రోలుతో రెండు మద్ది చెట్లను కూల్చి మద్దిచెట్ల రూపంలో ఉన్న గంధర్వులకు శాపవిమోచనం గావించాడు.
అన్న బలరామునితో చేరి స్నేహితులతో గోపాలుడయ్యాడు. వేణుగానంలో అసాధారణ ప్రజ్ఞ చూపించి ఆబాలగోపాలాన్ని మంత్రముగ్ధులను గావించాడు. కాళిందీనదిలో ఉన్న కాళీయుడి తలపై నృత్యముచేసి "తాండవకృష్ణుడు" అయ్యాడు. కాళీయుని మదమణచి, కాళిందిని విడిచి దూరంగా పంపి వ్రేపల్లె వాసుల మన్ననలను పొందాడు. ప్రళయకాలంలో గోవర్ధన గిరి[16]ని తన చిటికెన వేలుతో ఎత్తి వ్రేపల్లె వాసులను ఆ గిరి కిందకు చేర్చికాపాడి వ్రేపల్లె వాసుల మనసుల్లో భగవంతుడి స్థాయికి ఎదిగాడు. అల్లరి పనులతో అలరించి, ఆపత్కాలంలో ఆదుకుని, ధైర్యసాహసాల ప్రదర్శనతో వ్రేపల్లెను మురిపించాడు.
కృష్ణుని చంపడానికి కంసుడు ఒక వ్యూహం పన్ని, ఉద్ధవుని దూతగా పంపి, కృష్ణబలరాములను మధురకు రప్పించాడు. బలరామకృష్ణులు చాణూర ముష్టికులనే మల్లులను, తరువాత కంసుని వధించి తమ తాత ఉగ్రసేనుని చెర విడిపించి అతనిని రాజ్యాభిషిక్తుని గావించారు. చెరలోఉన్న తల్లి, తండ్రులను వారితో పాటుగా విడిపించి ద్వారకకు చేరుకున్నారు.
మధురానగరంలో కంసుని చెరసాలలో జన్మించిన కృష్ణుడు పుట్టగానే తన తండ్రి వసుదేవునిచే వ్రేపల్లె లోని నందుని ఇంట చేరి యశోదాదేవి ముద్దు బిడ్డగా బాల్య జీవితము గడిపాడు. పాలుత్రాగే ప్రాయంలో తనను చంపటానికి కంసునిచే పంపబడిన పూతనను, బుడిబుడి నడకల ప్రాయంలో శకటాసురాదులను సంహరించాడు. చిరు ప్రాయంలో యశోదకు తననోటిలో అండ పిండ బ్రహ్మాండాదులను చూపి యశోదను ఆనందాశ్చర్యచకితురాలిని చేశాడు. దోగాడే వయసులో యశోదచే నడుముకి కట్టబడిన రోలుతో రెండు మద్ది చెట్లను కూల్చి మద్దిచెట్ల రూపంలో ఉన్న గంధర్వులకు శాపవిమోచనం గావించాడు.
అన్న బలరామునితో చేరి స్నేహితులతో గోపాలుడయ్యాడు. వేణుగానంలో అసాధారణ ప్రజ్ఞ చూపించి ఆబాలగోపాలాన్ని మంత్రముగ్ధులను గావించాడు. కాళిందీనదిలో ఉన్న కాళీయుడి తలపై నృత్యముచేసి "తాండవకృష్ణుడు" అయ్యాడు. కాళీయుని మదమణచి, కాళిందిని విడిచి దూరంగా పంపి వ్రేపల్లె వాసుల మన్ననలను పొందాడు. ప్రళయకాలంలో గోవర్ధన గిరి[16]ని తన చిటికెన వేలుతో ఎత్తి వ్రేపల్లె వాసులను ఆ గిరి కిందకు చేర్చికాపాడి వ్రేపల్లె వాసుల మనసుల్లో భగవంతుడి స్థాయికి ఎదిగాడు. అల్లరి పనులతో అలరించి, ఆపత్కాలంలో ఆదుకుని, ధైర్యసాహసాల ప్రదర్శనతో వ్రేపల్లెను మురిపించాడు.
కృష్ణుని చంపడానికి కంసుడు ఒక వ్యూహం పన్ని, ఉద్ధవుని దూతగా పంపి, కృష్ణబలరాములను మధురకు రప్పించాడు. బలరామకృష్ణులు చాణూర ముష్టికులనే మల్లులను, తరువాత కంసుని వధించి తమ తాత ఉగ్రసేనుని చెర విడిపించి అతనిని రాజ్యాభిషిక్తుని గావించారు. చెరలోఉన్న తల్లి, తండ్రులను వారితో పాటుగా విడిపించి ద్వారకకు చేరుకున్నారు.
దేవకీ వసుదేవుల కోరికపై విద్యాభ్యాసానికి సాందీపని ముని ఆశ్రమము చేరుకొని అక్కడ కుచేలుని చెలిమిని పొందారు. గురుదక్షిణగా అంతకుపూర్వమే మరణించిన గురుపుత్రుని బ్రతికించి తెచ్చి గురువుకి సమర్పించారు. విద్యాధనంతో తన తల్లి తండ్రులవద్దకు చేరుకున్నారు.
కుటుంబము
పెంపుడుతల్లితో బాలకృష్ణుడు
దేవకీ వసుదేవులు కృష్ణుని తల్లిదండ్రులు. అన్న బలరాముడు. చెల్లి సుభద్ర. కాని బాల్యంలో కృష్ణబలరాములు యశోదా నందులవద్ద వ్రేపల్లెలో పెరిగారు. కృష్ణుని తమ్ముడు సాత్యకి.
ముఖ్య వ్యాసము: అష్టమహిషులు
ముఖ్య వ్యాసము: కృష్ణసంతానం
శ్రీకృష్ణుడు అష్టభార్యలను వివాహమాడాడు. విదర్భ రాజైన భీష్మకుని పుత్రిక రుక్మిణి కృష్ణుని ప్రేమించింది. కానీ ఆమె సోదరుడు రుక్మి అతడిని ద్వేషించి ఆమెను శిశుపాలునికిచ్చి పెండ్లి చేయాలని నిశ్చయించాడు. రుక్మిణి పంపిన రహస్య సందేశం గ్రహించి కృష్ణుడు ఆమె అభీష్టం మేరకు రాక్షస పద్ధతిలో అపహరించి వివాహం చేసుకుంటాడు. సత్రాజిత్తు కుమార్తె సత్యభామ. కృష్ణుడు శమంతకమణి ని తనకిమ్మని కోరగా అతడు అంగీకరించలేదు. ఒకసారి సత్రాజిత్తు తమ్ముడు ప్రసేనుడు ఆ మణిని ధరించి వేటకు వెళ్ళాడు. అక్కడ ఒక సింహము అతనిని చంపి, మణిని హరించింది. జాంబవంతుడు ఆ సింహమును చంపి మణిని తన కుమార్తె జాంబవతి కిచ్చాడు. మణి కొరకై ప్రసేనుడిని కృష్ణుడే హతమార్చెనన్న అపవాదు వ్యాపించింది. కృష్ణుడు మణిని అన్వేషిస్తు పోయి పోయి జాంబవంతుని గుహలో ఉన్న మణిని తీసుకున్నాడు. జాంబవంతునికీ, కృష్ణునికీ జరిగిన యుద్ధంలో జాంబవంతుడు పరాజితుడైనాడు. శ్రీకృష్ణుని శ్రీరాముని అవతారంగా గుర్తించిన జాంబవంతుడు మణితో సహా కూతురు జాంబవతిని అతనికి సమర్పించాడు. మణిని తెచ్చి సత్రాజిత్తునకిచ్చినాడు. అప్పుడు సత్రాజిత్తు మణితోపాటు తన కుమార్తె సత్యభామను కృష్ణునికిచ్చి వివాహం చేసెను.
కాళింది, భధ్ర, నాగ్నజితి, మిత్రవింద మరియు లక్షణ అతని ఇతర భార్యలు. భద్ర శ్రీకృష్ణుని తండ్రియగు వసుదేవుని చెల్లెలైన శ్రుతకీర్తి పుత్రిక. మిత్రవింద కూడా అవంతీ రాజు పుత్రిక, మేనత్త కూతురు. ఆమెను స్వయంవరంలో వరించి కృష్ణుడు చేపట్టాడు. కోసల దేశాధిపతి నగ్నజిత్తుకు ఏనుగుల వంటి బలం కలిగిన ఏడు వృషభాలు ఉండేవి. వాటిని నిగ్రహించిన వానికి తన కుమార్తె నాగ్నజితి ని ఇచ్చి వివాహం చేస్తానని ప్రకటించాడు. కృష్ణుడు ఏడు రూపాలు దాల్చి ఏడు ఎద్దులను బంధించాడు. రాజు పుత్రికనిచ్చి పరిణయం చేశాడు. లక్షణ మద్ర దేశాధిపతి కూతురు. స్వయంవరంలో శ్రీకృష్ణుని వరించింది. ఈ విధంగా కృష్ణుని ఎనమండుగురు భార్యలు అష్టమహిషులుగా విలసిల్లారు.
సుభద్రను అర్జునునికి ఇచ్చి పెళ్ళి చేశారు. వారి కొడుకు అభిమన్యుడు (కృష్ణునికి మేనల్లుడు)
శ్రీకృష్ణుడికి భార్యలందరితోనూ ఒక్కొక్కరి వల్ల పదేసి మంది పిల్లలు పుట్టారు. రుక్మిణి వల్ల కృష్ణుడికి ప్రద్యుమ్నుడు, చారుదేష్ణుడు, సుదేష్ణుడు, చారుదేహుడు, సుబారుడు, చారుగుప్తుడు, భద్రచారుడు, చారుచంద్రుడు, విచారుడు, చారుడు అనే బిడ్డలు కలిగారు. సత్యభామ వల్ల కృష్ణునికి భానుడు, సుభానుడు, స్వర్భానుడు, ప్రభానుడు, భానుమంతుడు, చంద్రభానుడు, బృహద్భానుడు, అతిభానుడు, శ్రీభానుడు, ప్రతిభానుడు అనే బిడ్డలు కలిగారు. జాంబవతీ శ్రీకృష్ణులకు సాంబుడు, సుమిత్రుడు, పురజిత్తు, శతజిత్తు, సహస్రజిత్తు, విజయుడు, చిత్రకేతుడు, వసుమంతుడు, ద్రవిడుడు, క్రతువు అనే సంతానం కలిగింది. జాంబవతికి కలిగిన ఈ బిడ్డలంటే కృష్ణుడికి ప్రత్యేకమైన ప్రేమ ఉండేది.నాగ్నజితి, కృష్ణులకు వీరుడు, చంద్రుడు, అశ్వసేనుడు, చిత్రగుడు, వేగవంతుడు, వృషుడు, లముడు, శంకుడు, వసుడు, కుంతి అనే పిల్లలు కలిగారు. కృష్ణుడికి కాళింది వల్ల శ్రుతుడు, కవి, వృషుడు, వీరుడు, సుబాహుడు, భద్రుడు, శాంతి, దర్శుడు, పూర్ణమానుడు, శోమకుడు అనే కుమారులు జన్మించారు. లక్షణకు, శ్రీకృష్ణుడికి ప్రఘోషుడు, గాత్రవంతుడు, సింహుడు, బలుడు, ప్రబలుడు, ఊర్ధ్వగుడు, మహాశక్తి, సహుడు, ఓజుడు, అపరాజితుడు అనే సంతానం కలిగింది. మిత్రవింద, కృష్ణులకు వృకుడు, హర్షుడు, అనిలుడు, గృద్ధుడు, వర్ధనుడు, అన్నాదుడు, మహాశుడు, పావనుడు, వహ్ని, క్షుధి అనే పుత్రులు పుట్టారు. కృష్ణుడికి భద్ర అనే భార్య వల్ల సంగ్రామజిత్తు, బృహత్సేనుడు, శూరుడు, ప్రహరణుడు, అరిజిత్తు, జయుడు, సుభద్రుడు, వాముడు, ఆయువు, సత్యకుడు అనే పిల్లలు పుట్టారు. ఈ అష్ట మహిషులే కాక మిగిలిన పదహారు వేల వంద మంది కృష్ణుడి భార్యల ద్వారా కూడా ఒక్కొక్కరికి పది మంది సంతతి కలిగింది.
ద్వారకానగరంలో
కంసుడ్ని చంపిన తరువాత వసుదేవుడ్ని విడిపిస్తున్న బలరామ కృష్ణులు
లోకంలో అధర్మం ప్రబలినందున భూదేవి, బ్రహ్మదేవుల ప్రార్ధన మేరకు భగవంతుడు దేవకీ వసుదేవులకు జన్మింపదలిచాడు. ఒకమారు పారిజాత పుష్పం కారణంగా కృష్ణుడు ఇంద్రునితో పోరి స్వర్గలోకంనుండి పారిజాతతరువును తెచ్చి సత్యభామకు ప్రీతికూర్చాడు. లోకాళను బాధిస్తున్న నరకాసురుని వధించి అతని కొడుకు భగదత్తునికి పట్టం కట్టాడు. నరకునిచే బంధింపబడిన రాజకన్యలను కృష్ణుడు పెండ్లాడి అందరిపట్ల తనమాయాప్రభావంతో సంసారం నెరపాడు.
లోకంలో అధర్మం ప్రబలినందున భూదేవి, బ్రహ్మదేవుల ప్రార్ధన మేరకు భగవంతుడు దేవకీ వసుదేవులకు జన్మింపదలిచాడు. ఒకమారు పారిజాత పుష్పం కారణంగా కృష్ణుడు ఇంద్రునితో పోరి స్వర్గలోకంనుండి పారిజాతతరువును తెచ్చి సత్యభామకు ప్రీతికూర్చాడు. లోకాళను బాధిస్తున్న నరకాసురుని వధించి అతని కొడుకు భగదత్తునికి పట్టం కట్టాడు. నరకునిచే బంధింపబడిన రాజకన్యలను కృష్ణుడు పెండ్లాడి అందరిపట్ల తనమాయాప్రభావంతో సంసారం నెరపాడు.
శ్రీకృష్ణుని అతిశయాన్ని చూసి ఓర్వలేక కాలయవనుడు, జరాసంధుడు, సాళ్వుడు వంటివారు కృష్ణునిపై దండెత్తారు. శ్రీకృష్ణుడు వారిని ఓడించాడు. ఇంకా ద్వివిదుడు, దంతవక్త్రుడు మొదలైనవారు కూడా కృష్ణుని చేత హతులైనారు.
మహాభారతంలో
మేనత్త కుమారులైన పాండుసుతులతో శ్రీ కృష్ణుని అనుబంధం మరువరానిది. పాండవ మధ్యముడైన అర్జునునితో చెలిమి విడదీయరానిది. పాండవుల జీవితములో జరిగిన ప్రతి సంఘటనలో శ్రీకృష్ణుని పాత్ర ఉంది. శ్రీకృష్ణుని సంప్రదించకుండా దర్మరాజు శకునితో ఆడిన జూదము తప్పమిగిలినవన్నీ శ్రీకృష్ణుని సలహా సంప్రదింపులతో జరిగినవే. కీలకమైన సమస్యలన్నీ కృష్ణుని సహాయంతో తీరినవే. ద్రౌపదిని శ్రీకృష్ణుడు స్వంత చెల్లెలికన్నామిన్నగా చూసుకున్నాడు. వస్ర్తాపహరణ అవమానమునుండి ఆమె శ్రీకృష్ణుని సహాయంతోనే బయటపడింది. పాండవవనవాస సమయంలో వారికి వచ్చిన అనేక సమస్యలకు శ్రీకృష్ణుని సలహాతో పరిష్కారం చేసుకున్నారు. వారి రాజ్యం మీదకు అనేకమార్లు దండెత్తిన జరాసంధుని భీముని సాయంతో తుదముట్టించి తన రాజ్యానికి శత్రు భయాన్ని తొలగించాడు. ద్వారక సముద్రగర్భంలో మునిగిపోతుందని ముందుగానే ఊహించి ద్వారక వాసులను అప్రమత్తంచేసి వారిని ఆపదనుండి రక్షించాడు. ఇంద్రప్రస్థం లో ధర్మరాజు చేసిన అశ్వమేధయాగ సమయంలో మేనత్తకి ఇచ్చిన మాటను పాలించి శిశుపాలుని నూరు తప్పులను సహించిన తరువాత అతనిని చక్రాయుధంతో వధించాడు.
యుద్ధసమయంలో శ్రీ కృష్ణుడు అర్జునునికి గీతాబోధ చేయటం.
పాండవుల వనవాసం తరువాత వారి తరఫున కురుసభలో రాయబారము చేశాడు. కురుక్షేత్రం లో యుద్ధసమయంలో అర్జునునికి గీతాభోధ చేసి అతనిని యుద్ధోన్ముఖుని చేశాడు. అర్జునునికి సారధియై యుద్ధం ముగిసేవరకూ పాండవులకు రక్షణగా ఉన్నాడు. అశ్వత్థామ అస్త్రంవల్ల ఉత్తర గర్భంలో పిండం కూడా మృత్యవును ఎదుర్కోగా కృష్ణుడు తన చక్రంతో ఆ గర్భస్థ శిశువును రక్షించాడు. ఆ శిశువే పరీక్షిత్తుగా జన్మించి పాండవుల అనంతరం రాజ్యానికి అధిపతి అయ్యాడు.
పాండవుల వనవాసం తరువాత వారి తరఫున కురుసభలో రాయబారము చేశాడు. కురుక్షేత్రం లో యుద్ధసమయంలో అర్జునునికి గీతాభోధ చేసి అతనిని యుద్ధోన్ముఖుని చేశాడు. అర్జునునికి సారధియై యుద్ధం ముగిసేవరకూ పాండవులకు రక్షణగా ఉన్నాడు. అశ్వత్థామ అస్త్రంవల్ల ఉత్తర గర్భంలో పిండం కూడా మృత్యవును ఎదుర్కోగా కృష్ణుడు తన చక్రంతో ఆ గర్భస్థ శిశువును రక్షించాడు. ఆ శిశువే పరీక్షిత్తుగా జన్మించి పాండవుల అనంతరం రాజ్యానికి అధిపతి అయ్యాడు.
నిర్యాణం
శ్రీ కృష్ణుని మరణం
మహాభారత యుద్ధానంతరం యాదవకులం కూడా అంతఃకలహాలతో నశిస్తుందని గాంధారి శపించింది. అలాగే యాదవకులంలో కొందరి చిలిపి పనుల కారణంగా పుట్టిన ముసలం ( రోకలి ) అందరి మరణానికీ కారణమయ్యింది. బలరాముడు యోగం ద్వారా దేహాన్ని త్యజించాడు. కృష్ణుడు అరణ్యాలకు వెళ్ళాడు. అక్కడినుండి కృష్ణుడు స్వర్గానికి నేరుగా వెళ్ళాడని వ్యాసుని భారతంలో ఉంది. అయితే ఒక నిషాదుని ( పూర్వజన్మలో వాలి) బాణం వలన కృష్ణుడు గాయపడి దేహాన్ని త్యజించాడని మరికొన్ని పురాణాలలో ఉంది. [17][18][19]
మహాభారత యుద్ధానంతరం యాదవకులం కూడా అంతఃకలహాలతో నశిస్తుందని గాంధారి శపించింది. అలాగే యాదవకులంలో కొందరి చిలిపి పనుల కారణంగా పుట్టిన ముసలం ( రోకలి ) అందరి మరణానికీ కారణమయ్యింది. బలరాముడు యోగం ద్వారా దేహాన్ని త్యజించాడు. కృష్ణుడు అరణ్యాలకు వెళ్ళాడు. అక్కడినుండి కృష్ణుడు స్వర్గానికి నేరుగా వెళ్ళాడని వ్యాసుని భారతంలో ఉంది. అయితే ఒక నిషాదుని ( పూర్వజన్మలో వాలి) బాణం వలన కృష్ణుడు గాయపడి దేహాన్ని త్యజించాడని మరికొన్ని పురాణాలలో ఉంది. [17][18][19]
పురాణాలలో తెలిపిన ప్రకారం [20] శ్రీకృష్ణుని నిర్యాణంతో ద్వాపరయుగం అంతమయింది. కలియుగం ఆరంభమయింది. ఇది క్రీ.పూ. 3102 ఫిబ్రవరి 17/18 తేదీలలో జరిగిందని కొన్ని అంచనాలున్నాయి[21] (అయితే ఈ అంచనాలలో పలు అభిప్రాయ భేదాలున్నాయి)
రామానుజాచార్యులు వంటి వైష్ణవ గురువులు, గౌడీయ వైష్ణవుల విశ్వాసం ప్రకారం శ్రీకృష్ణుడు జరామరణ రహితుడు. మహాభారతంలో యుద్ధఘట్టం వర్ణనలో కొన్నిచోట్ల శ్రీకృష్ణుడి దేహం గాయపడినట్లు వర్ణించినా గాని, మరికొన్ని ఘట్టాలలో అతను చరాచరవిశ్వాత్మకుడని, ఆదిమధ్యాంతరహితుడని, సామాన్యమైన పాంచభౌతిక దేహానికి అతీతుడనీ గ్రహించాలి.[22] ఇదే విషయాన్ని కృష్ణుడు ఉద్యోగపర్వంలో చెప్పాడు కూడాను. [23]
చారిత్రక అంశాలు
ఉత్తర ప్రదేశ్ లోని మీర్జాపూర్‌లో లభించిన క్రీ.పూ. 800 నాటి ఒక చిత్రంలో సుదర్శన చక్రం ధరించిన రథసారథిని కృష్ణుడని అనుకోవచ్చును. [24]
ఉత్తర ప్రదేశ్ లోని మీర్జాపూర్‌లో లభించిన క్రీ.పూ. 800 నాటి ఒక చిత్రంలో సుదర్శన చక్రం ధరించిన రథసారథిని కృష్ణుడని అనుకోవచ్చును. [24]
కృష్ణుని గురించిన ప్రస్తావన లభించిన మొట్టమొదటి గ్రంథం ( చరిత్ర కారుల అంచనా ప్రకారం ) ఛాందోగ్యోపనిషత్తు. ఇందులో కృష్ణుడు దేవకి సుతుడని, ఘోర అంగీరసుని శిష్యుడని చెప్పబడింది.[25][26] "నారాయణ అధర్వశీర్ష", "ఆత్మబోధ" వంటి ఉపనిషత్తులలో కృష్ణుడు భగవంతుడని, నారాయణుని అవతారమని చెప్పబడింది.[25]
తైత్తరీయారణ్యకము (X,i,6) లో వాసుదేవుడు, నారాయణుడు, విష్ణువుల గురించిన ప్రస్తావన ఉంది. క్రీ.పూ. 4వ శతాబ్దికి చెందిన వ్యాకరణకర్త పాణిని "అష్టాధ్యాయి"లో"వాసుదేవకుడు" అనగా "వాసుదేవుని భక్తుడు" అని తెలిపాడు. [27] అదే సందర్భంలో అర్జునుని ప్రస్తావన కూడా ఉండడం వలన ఈ వాసుదేవుడే కృష్ణుడు అనుకొనవచ్చును.[28] వేదకాలంలో ఎప్పుడో "వాసుదేవుడు", "కృష్ణుడు" ఒకరిగా భావింపబడడం మొదలయ్యుండవచ్చును. ప్రస్తుతం మనకు లభిస్తున్న మహాభారతం కాలం నాటికి కృష్ణుడు విష్ణువు అవతారమనే భావన స్థిరపడింది.[25]
మధురలో ఉండే శూరసేనుడు "హెరాకిల్స్"ను పూజించాడని క్రీ.పూ. 4వ శతాబ్దంలో చంద్రగుప్తుని ఆస్థానాన్ని దర్శించిన మెగస్తనీస్ వ్రాశాడు. మెగస్తనీస్ వ్రాసిన ఇతర వ్రాతలను బట్టి "హెరాకిల్స్" మరియు "కృష్ణుడు" ఒకరే అనుకోవచ్చును.[29]. క్రీ.పూ. 180-165 కాలంలో గ్రీకో-బాక్ట్రియన్ పాలకుడు "అగాథకిల్స్" (Agathocles) కృష్ణ బలరాములున్న నాణేలను ముద్రించాడు.
చితోర్ ఘర్ జిల్లా నగరి వద్ద ఘోసుండి మరియు హాథిబాడలలో లభించిన క్రీ.పూ. 2వ శతాబ్దం నాటి శాసనాల ప్రకారం - సంకర్షణ (బలరాముడు), వాసుదేవులను (కృష్ణుడు) పూజించడం కోసం గజాయనసర్వతాత అనే రాజు "నారాయణ వటం"లో ఒక "పూజా శిలా ప్రాకారం" (గుడి వంటిది) నిర్మించాడు. [29][30] అదే కాలంనాటి శాతవాహనుల శాసనాలలో కూడా ఇతర దేవతలో పాటు సంకర్షణ, వాసుదేవుల ప్రస్తుతి ఉంది.[31]
క్రీ.పూ. 110లో భాగవత ధర్మాన్ని అవలంబించిన హెలిడోరస్ వేయించిన శాసనం
క్రీ.పూ. 1వ శతాబ్దంలో గ్రీస్‌కు చెందిన హెలిడోరస్ (Heliodorus) భిల్సా సమీపంలో బేసన్‌గర్ వద్ద ఒక స్తంభ శాసనాన్ని (Heliodorus pillar) వేయించాడు. ఆ శాసనంపై వ్రాసిన విషయం:[29] " దేవదేవుడైన వాసుదేవుని కొఱకు ఈ గరుడ స్తంభాన్ని వేయించిన భాగవత ప్రభువు భక్తుడు హెలియోడోరస్. అతను తక్షశిలకు చెందిన గ్రీకు వ్యక్తి (Diya Greek Dion) కొడుకు మరియు గ్రీకుమహారాజు అంటాలికిట (Great King Amtalikita [Greek Antialcidas]) రాయబారిగా కాశీపుత్రభగభద్రుని ఆస్థానానికి వచ్చియున్నాడు. కాశీపుత్ర భగభద్రుడు తన 14వ సంవత్సరపు పాలనలో ఉన్నాడు. [...] మూడు అమృత ధర్మాలు [...] పాటిస్తే స్వర్గానికి మార్గం లభిస్తుంది. ఆత్మ సంయమనం, దానగుణం, శ్రమ". ఇలాగే ఇదే కాలానికి చెందిన మరికొన్ని శాసనాలు లభించాయి.[32][33]
క్రీ.పూ. 1వ శతాబ్దంలో గ్రీస్‌కు చెందిన హెలిడోరస్ (Heliodorus) భిల్సా సమీపంలో బేసన్‌గర్ వద్ద ఒక స్తంభ శాసనాన్ని (Heliodorus pillar) వేయించాడు. ఆ శాసనంపై వ్రాసిన విషయం:[29] " దేవదేవుడైన వాసుదేవుని కొఱకు ఈ గరుడ స్తంభాన్ని వేయించిన భాగవత ప్రభువు భక్తుడు హెలియోడోరస్. అతను తక్షశిలకు చెందిన గ్రీకు వ్యక్తి (Diya Greek Dion) కొడుకు మరియు గ్రీకుమహారాజు అంటాలికిట (Great King Amtalikita [Greek Antialcidas]) రాయబారిగా కాశీపుత్రభగభద్రుని ఆస్థానానికి వచ్చియున్నాడు. కాశీపుత్ర భగభద్రుడు తన 14వ సంవత్సరపు పాలనలో ఉన్నాడు. [...] మూడు అమృత ధర్మాలు [...] పాటిస్తే స్వర్గానికి మార్గం లభిస్తుంది. ఆత్మ సంయమనం, దానగుణం, శ్రమ". ఇలాగే ఇదే కాలానికి చెందిన మరికొన్ని శాసనాలు లభించాయి.[32][33]
క్రీ.పూ. 150 కాలానికి చెందిన వ్యాకరణకర్త పతంజలి రచనలలో కృష్ణుడు, సంకర్షణుడు, జనార్దనుడు, బలరాముడు, కేశవుడు వంటి దేవతల ప్రస్తావనలున్నాయి. క్రీ.పూ. 1వ శతాబ్దంలో వృష్ణివంశానికి ఐదుగురు వీరుల పూజ గురించి ( బలరాముడు, కృష్ణుడు, ప్రద్యుమ్నుడు, అనిరుద్ధుడు, సాంబుడు ) ప్రస్తావన ఉన్న శాసనం మధుర సమీపంలో "మోరా" వద్ద లభించింది.
ఆరాధన
శ్రీవైష్ణవం
కృష్ణభక్తి
హరేకృష్ణ ఉద్యమం
కృష్ణభక్తి
హరేకృష్ణ ఉద్యమం
కొన్ని ప్రసిద్ధ శ్రీకృష్ణ మందిరాలు
పూరి, ఒరిస్సా - జగన్నాథ మందిరం
గురువాయూరు, కేరళ - గురువాయూరప్ప మందిరం
నాథద్వార, గుజరాత్ - శ్రీనాధ్ జీ మందిరం
మధుర, బృందావనం -ఉత్తర ప్రదేశ్
ఉడిపి - కర్ణాటక
ద్వారక - గుజరాత్
మన్నార్ గుడి - తమిళనాడు - రాజగోపాల మందిరం
హరేకృష్ణ మందిరాలు - మాయాపూర్, బెంగళూరు, ముంబై, తిరుపతి
నార్కెట్ పల్లి - నల్గొండ - తెలంగాణ - వారిజాల వేణుగోపాలస్వామి [1]
గురువాయూరు, కేరళ - గురువాయూరప్ప మందిరం
నాథద్వార, గుజరాత్ - శ్రీనాధ్ జీ మందిరం
మధుర, బృందావనం -ఉత్తర ప్రదేశ్
ఉడిపి - కర్ణాటక
ద్వారక - గుజరాత్
మన్నార్ గుడి - తమిళనాడు - రాజగోపాల మందిరం
హరేకృష్ణ మందిరాలు - మాయాపూర్, బెంగళూరు, ముంబై, తిరుపతి
నార్కెట్ పల్లి - నల్గొండ - తెలంగాణ - వారిజాల వేణుగోపాలస్వామి [1]
శ్రీకృష్ణారాధన ద్వారా ప్రసిద్ధులైనవారు
మీరాబాయి
చైతన్యప్రభు
సూరదాసు
మధ్వాచార్యుడు
భక్తి వేదాంత ప్రభుపాద
చైతన్యప్రభు
సూరదాసు
మధ్వాచార్యుడు
భక్తి వేదాంత ప్రభుపాద
Krishna
Krishna (Sanskrit: कृष्ण, Kṛṣṇa in IAST, pronounced [ˈkr̩ʂɳə] ( listen)) The name Krishna appears as the 57th and 550th name of Lord Vishnu in Vishnu Sahasranama of the Mahabharata, and is also listed in the 24 Keshava Namas of Lord Vishnu which are recited and praised at the beginning of all Vedic pujas.
The Bhagavata Purana, which is a sattvic purana,[6] asserts that Krishna is "Bhagavan Himself," and subordinates to itself all other forms: Vishnu, Narayana, Purusha, Ishvara, Hari, Vasudeva, Janardana, etc.[7] Krishna is often described and portrayed as an infant or young boy playing a flute as in the Bhagavata Purana,[8] or as a youthful prince giving direction and guidance as in the Bhagavad Gita.[9] The stories of Krishna appear across a broad spectrum of Hindu philosophical and theological traditions.[10] They portray him in various perspectives: a God-child, a prankster, a model lover, a divine hero, and the supreme being.[11] The principal scriptures discussing Krishna's story are the Mahabharata, the Harivamsa, the Bhagavata Purana, and the Vishnu Purana. He is also called as Govinda & Gopala.
Puranic sources mention[12] Krishna's disappearance marks the end of Dvapara Yuga and the start of Kali Yuga (present age), which is dated to February 17/18, 3102 BCE.[13] Worship of the deity Krishna, either in the form of Vasudeva, Bala Krishna or Gopala can be traced to as early as 4th century BC.[14][15] Worship of Krishna as svayam bhagavan, or the supreme being, known as Krishnaism, arose in the Middle Ages in the context of the bhakti movement. From the 10th century AD, Krishna became a favorite subject in performing arts and regional traditions of devotion developed for forms of Krishna such as Jagannatha in Odisha, Vithoba in Maharashtra and Shrinathji in Rajasthan. Since the 1960s the worship of Krishna has also spread in the West, largely due to the International Society for Krishna Consciousness.[16]
The Bhagavata Purana, which is a sattvic purana,[6] asserts that Krishna is "Bhagavan Himself," and subordinates to itself all other forms: Vishnu, Narayana, Purusha, Ishvara, Hari, Vasudeva, Janardana, etc.[7] Krishna is often described and portrayed as an infant or young boy playing a flute as in the Bhagavata Purana,[8] or as a youthful prince giving direction and guidance as in the Bhagavad Gita.[9] The stories of Krishna appear across a broad spectrum of Hindu philosophical and theological traditions.[10] They portray him in various perspectives: a God-child, a prankster, a model lover, a divine hero, and the supreme being.[11] The principal scriptures discussing Krishna's story are the Mahabharata, the Harivamsa, the Bhagavata Purana, and the Vishnu Purana. He is also called as Govinda & Gopala.
Puranic sources mention[12] Krishna's disappearance marks the end of Dvapara Yuga and the start of Kali Yuga (present age), which is dated to February 17/18, 3102 BCE.[13] Worship of the deity Krishna, either in the form of Vasudeva, Bala Krishna or Gopala can be traced to as early as 4th century BC.[14][15] Worship of Krishna as svayam bhagavan, or the supreme being, known as Krishnaism, arose in the Middle Ages in the context of the bhakti movement. From the 10th century AD, Krishna became a favorite subject in performing arts and regional traditions of devotion developed for forms of Krishna such as Jagannatha in Odisha, Vithoba in Maharashtra and Shrinathji in Rajasthan. Since the 1960s the worship of Krishna has also spread in the West, largely due to the International Society for Krishna Consciousness.[16]
Names and epithets
The Sanskrit word in its origin language Kṛṣṇa is primarily an adjective meaning "black" or "dark",[17] sometimes it is also translated as "all attractive", according to members of the Hare Krishna movement.[18]
As a name of Vishnu, Krishna listed as the 57th Name in the Vishnu Sahasranama. Based on His Name, Krishna is often depicted in murtis as black or blue-skinned. Krishna is also known by various other names, epithets and titles, which reflect His many associations and attributes. Among the most common Names are Mohan "enchanter", Govinda, "Finder of the cows", or Gopala, "Protector of the cows", which refer to Krishna's Childhood in Braj (in present day Uttar Pradesh).[19][20] Some of the distinct names may be regionally important; for instance, Jagannatha, a popular Incarnation of Puri, Odisha in eastern India.[21]
As a name of Vishnu, Krishna listed as the 57th Name in the Vishnu Sahasranama. Based on His Name, Krishna is often depicted in murtis as black or blue-skinned. Krishna is also known by various other names, epithets and titles, which reflect His many associations and attributes. Among the most common Names are Mohan "enchanter", Govinda, "Finder of the cows", or Gopala, "Protector of the cows", which refer to Krishna's Childhood in Braj (in present day Uttar Pradesh).[19][20] Some of the distinct names may be regionally important; for instance, Jagannatha, a popular Incarnation of Puri, Odisha in eastern India.[21]
Iconography
Krishna with cows, herdsmen and Gopis, Pahari painting [Himalayan] from Smithsonian Institution
Krishna is easily recognized by his representations. Though his skin colour may be depicted as black or dark in some representations, particularly in murtis, in other images such as modern pictorial representations, Krishna is usually shown with blue skin. He is often shown wearing a yellow silk dhoti and a peacock feather crown. Common depictions show him as a little boy, or as a young man in a characteristically relaxed pose, playing the flute.[22][23] In this form, he usually stands with one leg bent in front of the other with a flute raised to his lips, in the Tribhanga posture, accompanied by cows, emphasizing his position as the divine herdsman, Govinda, or with the gopis (milkmaids) i.e. Gopikrishna, stealing butter from neighbouring houses i.e. Navneet Chora or Gokulakrishna, defeating the vicious serpent i.e. Kaliya Damana Krishna, lifting the hill i.e. Giridhara Krishna ..so on and so forth from his childhood / youth events.
A steatite (soapstone) tablet unearthed from Mohenjo-daro, Larkana district, Sindh depicting a young boy uprooting two trees from which are emerging two human figures is an interesting archaeological find for fixing dates associated with Krishna. This image recalls the Yamalarjuna episode of Bhagavata and Harivamsa Purana. In this image, the young boy is undoubtedly Krishna, and the two human beings emerging from the trees are the two cursed gandharvas, identified as Nalakubara and Manigriva. Dr. E.J.H. Mackay, who did the excavation at Mohanjodaro, compares this image with the Yamalarjuna episode. Prof. V.S. Agrawal has also accepted this identification. Thus, it seems that the Indus valley people knew stories related to Krishna. This lone find may not establish Krishna as contemporary with Pre-Indus or Indus times, but, likewise, it cannot be ignored.[24][25]
Krishna is easily recognized by his representations. Though his skin colour may be depicted as black or dark in some representations, particularly in murtis, in other images such as modern pictorial representations, Krishna is usually shown with blue skin. He is often shown wearing a yellow silk dhoti and a peacock feather crown. Common depictions show him as a little boy, or as a young man in a characteristically relaxed pose, playing the flute.[22][23] In this form, he usually stands with one leg bent in front of the other with a flute raised to his lips, in the Tribhanga posture, accompanied by cows, emphasizing his position as the divine herdsman, Govinda, or with the gopis (milkmaids) i.e. Gopikrishna, stealing butter from neighbouring houses i.e. Navneet Chora or Gokulakrishna, defeating the vicious serpent i.e. Kaliya Damana Krishna, lifting the hill i.e. Giridhara Krishna ..so on and so forth from his childhood / youth events.
A steatite (soapstone) tablet unearthed from Mohenjo-daro, Larkana district, Sindh depicting a young boy uprooting two trees from which are emerging two human figures is an interesting archaeological find for fixing dates associated with Krishna. This image recalls the Yamalarjuna episode of Bhagavata and Harivamsa Purana. In this image, the young boy is undoubtedly Krishna, and the two human beings emerging from the trees are the two cursed gandharvas, identified as Nalakubara and Manigriva. Dr. E.J.H. Mackay, who did the excavation at Mohanjodaro, compares this image with the Yamalarjuna episode. Prof. V.S. Agrawal has also accepted this identification. Thus, it seems that the Indus valley people knew stories related to Krishna. This lone find may not establish Krishna as contemporary with Pre-Indus or Indus times, but, likewise, it cannot be ignored.[24][25]
Bala Krishna dancing, 8th CE Chola sculpture, Tamil Nadu.from National Museum, New Delhi.
The scene on the battlefield of the epic Mahabharata, notably where he addresses Pandava prince Arjuna in the Bhagavad Gita, is another common subject for representation. In these depictions, he is shown as a man, often with supreme God characteristics of Hindu religious art, such as multiple arms or heads, denoting power, and with attributes of Vishnu, such as the chakra or in his two-armed form as a charioteer. Cave paintings dated to 800 BCE in Mirzapur, Mirzapur district, Uttar Pradesh, show raiding horse-charioteers, one of whom is about to hurl a wheel, and who could potentially be identified as Krishna.[26]
Representations in temples often show Krishna as a man standing in an upright, formal pose. He may be alone, or with associated figures:[27] his brother Balarama and sister Subhadra, or his main queens Rukmini and Satyabhama.
Often, Krishna is pictured with his gopi-consort Radha. Manipuri Vaishnavas do not worship Krishna alone, but as Radha Krishna,[28] a combined image of Krishna and Radha. This is also a characteristic of the schools Rudra[29] and Nimbarka sampradaya,[30] as well as that of Swaminarayan sect. The traditions celebrate Radha Ramana murti, who is viewed by Gaudiyas as a form of Radha Krishna.[31]
Krishna is also depicted and worshipped as a small child (Bala Krishna, Bāla Kṛṣṇa the child Krishna), crawling on his hands and knees or dancing, often with butter or Laddu in his hand being Laddu Gopal.[32][33] Regional variations in the iconography of Krishna are seen in his different forms, such as Jaganatha of Odisha, Vithoba of Maharashtra,[34] Venkateswara (also Srinivasa or Balaji) in Andhra Pradesh, and Shrinathji in Rajasthan.
Literary sources[edit]
See also: Krishna in the Mahabharata
The scene on the battlefield of the epic Mahabharata, notably where he addresses Pandava prince Arjuna in the Bhagavad Gita, is another common subject for representation. In these depictions, he is shown as a man, often with supreme God characteristics of Hindu religious art, such as multiple arms or heads, denoting power, and with attributes of Vishnu, such as the chakra or in his two-armed form as a charioteer. Cave paintings dated to 800 BCE in Mirzapur, Mirzapur district, Uttar Pradesh, show raiding horse-charioteers, one of whom is about to hurl a wheel, and who could potentially be identified as Krishna.[26]
Representations in temples often show Krishna as a man standing in an upright, formal pose. He may be alone, or with associated figures:[27] his brother Balarama and sister Subhadra, or his main queens Rukmini and Satyabhama.
Often, Krishna is pictured with his gopi-consort Radha. Manipuri Vaishnavas do not worship Krishna alone, but as Radha Krishna,[28] a combined image of Krishna and Radha. This is also a characteristic of the schools Rudra[29] and Nimbarka sampradaya,[30] as well as that of Swaminarayan sect. The traditions celebrate Radha Ramana murti, who is viewed by Gaudiyas as a form of Radha Krishna.[31]
Krishna is also depicted and worshipped as a small child (Bala Krishna, Bāla Kṛṣṇa the child Krishna), crawling on his hands and knees or dancing, often with butter or Laddu in his hand being Laddu Gopal.[32][33] Regional variations in the iconography of Krishna are seen in his different forms, such as Jaganatha of Odisha, Vithoba of Maharashtra,[34] Venkateswara (also Srinivasa or Balaji) in Andhra Pradesh, and Shrinathji in Rajasthan.
Literary sources[edit]
See also: Krishna in the Mahabharata
Yashoda bathing the child Krishna
The earliest text to explicitly provide detailed descriptions of Krishna as a personality is the epic Mahabharata which depicts Krishna as an incarnation of Vishnu.[35] Krishna is central to many of the main stories of the epic. The eighteen chapters of the sixth book (Bhishma Parva) of the epic that constitute the Bhagavad Gita contain the advice of Krishna to the warrior-hero Arjuna, on the battlefield. Krishna is already an adult in the epic, although there are allusions to his earlier exploits. The Harivamsa, a later appendix to this epic, contains the earliest detailed version of Krishna's childhood and youth.
The Rig Veda 1.22.164 sukta 31 mentions a herdsman "who never stumbles".[36] Some Vaishnavite scholars, such as Bhaktivinoda Thakura, claim that this herdsman refers to Krishna.[37] Ramakrishna Gopal Bhandarkar also attempted to show that "the very same Krishna" made an appearance, e.g. as the drapsa ... krishna "black drop" of RV 8.96.13.[38] Some authors have also likened prehistoric depictions of deities to Krishna.
Chandogya Upanishad (3.17.6) composed around 900 BCE[39] mentions Vasudeva Krishna
as the son of Devaki and the disciple of Ghora Angirasa, the seer who preached his disciple the philosophy of ‘Chhandogya.’ Having been influenced by the philosophy of ‘Chhandogya’ Krishna in the Bhagavadgita while delivering the discourse to Arjuna on the battlefield of Kurukshetra discussed about sacrifice, which can be compared to purusha or the individual.
[40][41][42][43]
Yāska's Nirukta, an etymological dictionary around 6th century BC, contains a reference to the Shyamantaka jewel in the possession of Akrura, a motif from well known Puranic story about Krishna.[44] Shatapatha Brahmana and Aitareya-Aranyaka, associate Krishna with his Vrishni origins.[45]
Pāṇini, the ancient grammarian and author of Asthadhyayi (probably belonged to 5th century or 6th century BC) mentions a character called Vāsudeva, son of Vasudeva, and also mentions Kaurava and Arjuna which testifies to Vasudeva Krishna, Arjuna and Kauravas being contemporaries.[40][46][47]
Megasthenes (350 – 290 BC) a Greek ethnographer and an ambassador of Seleucus I to the court of Chandragupta Maurya made reference to Herakles in his famous work Indica. Many scholars have suggested that the deity identified as Herakles was Krishna. According to Arrian, Diodorus, and Strabo, Megasthenes described an Indian tribe called Sourasenoi, who especially worshipped Herakles in their land, and this land had two cities, Methora and Kleisobora, and a navigable river, the Jobares. As was common in the ancient period, the Greeks sometimes described foreign gods in terms of their own divinities, and there is a little doubt that the Sourasenoi refers to the Shurasenas, a branch of the Yadu dynasty to which Krishna belonged; Herakles to Krishna, or Hari-Krishna: Methora to Mathura, where Krishna was born; Kleisobora to Krishnapura, meaning "the city of Krishna"; and the Jobares to the Yamuna, the famous river in the Krishna story. Quintus Curtius also mentions that when Alexander the Great confronted Porus, Porus's soldiers were carrying an image of Herakles in their vanguard.[48]
The name Krishna occurs in Buddhist writings in the form Kānha, phonetically equivalent to Krishna.[49]
The Ghata-Jâtaka (No. 454) gives an account of Krishna's childhood and subsequent exploits which in many points corresponds with the Brahmanic legends of his life and contains several familiar incidents and names, such as Vâsudeva, Baladeva, Kaṃsa. Yet it presents many peculiarities and is either an independent version or a misrepresentation of a popular story that had wandered far from its home. Jain tradition also shows that these tales were popular and were worked up into different forms, for the Jains have an elaborate system of ancient patriarchs which includes Vâsudevas and Baladevas. Krishna is the ninth of the Black Vâsudevas and is connected with Dvâravatî or Dvârakâ. He will become the twelfth tîrthankara of the next world-period and a similar position will be attained by Devakî, Rohinî, Baladeva and Javakumâra, all members of his family. This is a striking proof of the popularity of the Krishna legend outside the Brahmanic religion.[50]
According to Arthasastra of Kautilya (4th century BCE) Vāsudeva was worshiped as supreme Deity in a strongly monotheistic format.[46]
Around 150 BC, Patanjali in his Mahabhashya quotes a verse: "May the might of Krishna accompanied by Samkarshana increase!" Other verses are mentioned. One verse speaks of "Janardhana with himself as fourth" (Krishna with three companions, the three possibly being Samkarshana, Pradyumna, and Aniruddha). Another verse mentions musical instruments being played at meetings in the temples of Rama (Balarama) and Kesava (Krishna). Patanjali also describes dramatic and mimetic performances (Krishna-Kamsopacharam) representing the killing of Kamsa by Vasudeva.[51]
In the 1st century BC, there seems to be evidence for a worship of five Vrishni heroes (Balarama, Krishna, Pradyumna, Aniruddha and Samba) for an inscription has been found at Mora near Mathura, which apparently mentions a son of the great satrap Rajuvula, probably the satrap Sodasa, and an image of Vrishni, "probably Vasudeva, and of the "Five Warriors".[52] Brahmi inscription on the Mora stone slab, now in the Mathura Museum.[53][54]
Many Puranas tell Krishna's life-story or some highlights from it. Two Puranas, the Bhagavata Purana and the Vishnu Purana, that contain the most elaborate telling of Krishna’s story and teachings are the most theologically venerated by the Vaishnava schools.[55] Roughly one quarter of the Bhagavata Purana is spent extolling his life and philosophy.
Bhagavad gita and many other puranas considers that krishna is source of all the vedas. In bhagvad gita 15.15, Lord krishna tells follows
I am seated in everyone's heart, and from Me come remembrance, knowledge and forgetfulness. By all the Vedas, I am to be known. Indeed, I am the compiler of Vedānta, and I am the knower of the Vedas.
Also in Srimad bhagvatam 11.21.43, lord krishna tells
I am the ritualistic sacrifice enjoined by the Vedas, and I am the worshipable Deity. It is I who am presented as various philosophical hypotheses, and it is I alone who am then refuted by philosophical analysis. The transcendental sound vibration thus establishes Me as the essential meaning of all Vedic knowledge. The Vedas, elaborately analyzing all material duality as nothing but My illusory potency, ultimately completely negate this duality and achieve their own satisfaction. [56]
The earliest text to explicitly provide detailed descriptions of Krishna as a personality is the epic Mahabharata which depicts Krishna as an incarnation of Vishnu.[35] Krishna is central to many of the main stories of the epic. The eighteen chapters of the sixth book (Bhishma Parva) of the epic that constitute the Bhagavad Gita contain the advice of Krishna to the warrior-hero Arjuna, on the battlefield. Krishna is already an adult in the epic, although there are allusions to his earlier exploits. The Harivamsa, a later appendix to this epic, contains the earliest detailed version of Krishna's childhood and youth.
The Rig Veda 1.22.164 sukta 31 mentions a herdsman "who never stumbles".[36] Some Vaishnavite scholars, such as Bhaktivinoda Thakura, claim that this herdsman refers to Krishna.[37] Ramakrishna Gopal Bhandarkar also attempted to show that "the very same Krishna" made an appearance, e.g. as the drapsa ... krishna "black drop" of RV 8.96.13.[38] Some authors have also likened prehistoric depictions of deities to Krishna.
Chandogya Upanishad (3.17.6) composed around 900 BCE[39] mentions Vasudeva Krishna
as the son of Devaki and the disciple of Ghora Angirasa, the seer who preached his disciple the philosophy of ‘Chhandogya.’ Having been influenced by the philosophy of ‘Chhandogya’ Krishna in the Bhagavadgita while delivering the discourse to Arjuna on the battlefield of Kurukshetra discussed about sacrifice, which can be compared to purusha or the individual.
[40][41][42][43]
Yāska's Nirukta, an etymological dictionary around 6th century BC, contains a reference to the Shyamantaka jewel in the possession of Akrura, a motif from well known Puranic story about Krishna.[44] Shatapatha Brahmana and Aitareya-Aranyaka, associate Krishna with his Vrishni origins.[45]
Pāṇini, the ancient grammarian and author of Asthadhyayi (probably belonged to 5th century or 6th century BC) mentions a character called Vāsudeva, son of Vasudeva, and also mentions Kaurava and Arjuna which testifies to Vasudeva Krishna, Arjuna and Kauravas being contemporaries.[40][46][47]
Megasthenes (350 – 290 BC) a Greek ethnographer and an ambassador of Seleucus I to the court of Chandragupta Maurya made reference to Herakles in his famous work Indica. Many scholars have suggested that the deity identified as Herakles was Krishna. According to Arrian, Diodorus, and Strabo, Megasthenes described an Indian tribe called Sourasenoi, who especially worshipped Herakles in their land, and this land had two cities, Methora and Kleisobora, and a navigable river, the Jobares. As was common in the ancient period, the Greeks sometimes described foreign gods in terms of their own divinities, and there is a little doubt that the Sourasenoi refers to the Shurasenas, a branch of the Yadu dynasty to which Krishna belonged; Herakles to Krishna, or Hari-Krishna: Methora to Mathura, where Krishna was born; Kleisobora to Krishnapura, meaning "the city of Krishna"; and the Jobares to the Yamuna, the famous river in the Krishna story. Quintus Curtius also mentions that when Alexander the Great confronted Porus, Porus's soldiers were carrying an image of Herakles in their vanguard.[48]
The name Krishna occurs in Buddhist writings in the form Kānha, phonetically equivalent to Krishna.[49]
The Ghata-Jâtaka (No. 454) gives an account of Krishna's childhood and subsequent exploits which in many points corresponds with the Brahmanic legends of his life and contains several familiar incidents and names, such as Vâsudeva, Baladeva, Kaṃsa. Yet it presents many peculiarities and is either an independent version or a misrepresentation of a popular story that had wandered far from its home. Jain tradition also shows that these tales were popular and were worked up into different forms, for the Jains have an elaborate system of ancient patriarchs which includes Vâsudevas and Baladevas. Krishna is the ninth of the Black Vâsudevas and is connected with Dvâravatî or Dvârakâ. He will become the twelfth tîrthankara of the next world-period and a similar position will be attained by Devakî, Rohinî, Baladeva and Javakumâra, all members of his family. This is a striking proof of the popularity of the Krishna legend outside the Brahmanic religion.[50]
According to Arthasastra of Kautilya (4th century BCE) Vāsudeva was worshiped as supreme Deity in a strongly monotheistic format.[46]
Around 150 BC, Patanjali in his Mahabhashya quotes a verse: "May the might of Krishna accompanied by Samkarshana increase!" Other verses are mentioned. One verse speaks of "Janardhana with himself as fourth" (Krishna with three companions, the three possibly being Samkarshana, Pradyumna, and Aniruddha). Another verse mentions musical instruments being played at meetings in the temples of Rama (Balarama) and Kesava (Krishna). Patanjali also describes dramatic and mimetic performances (Krishna-Kamsopacharam) representing the killing of Kamsa by Vasudeva.[51]
In the 1st century BC, there seems to be evidence for a worship of five Vrishni heroes (Balarama, Krishna, Pradyumna, Aniruddha and Samba) for an inscription has been found at Mora near Mathura, which apparently mentions a son of the great satrap Rajuvula, probably the satrap Sodasa, and an image of Vrishni, "probably Vasudeva, and of the "Five Warriors".[52] Brahmi inscription on the Mora stone slab, now in the Mathura Museum.[53][54]
Many Puranas tell Krishna's life-story or some highlights from it. Two Puranas, the Bhagavata Purana and the Vishnu Purana, that contain the most elaborate telling of Krishna’s story and teachings are the most theologically venerated by the Vaishnava schools.[55] Roughly one quarter of the Bhagavata Purana is spent extolling his life and philosophy.
Bhagavad gita and many other puranas considers that krishna is source of all the vedas. In bhagvad gita 15.15, Lord krishna tells follows
I am seated in everyone's heart, and from Me come remembrance, knowledge and forgetfulness. By all the Vedas, I am to be known. Indeed, I am the compiler of Vedānta, and I am the knower of the Vedas.
Also in Srimad bhagvatam 11.21.43, lord krishna tells
I am the ritualistic sacrifice enjoined by the Vedas, and I am the worshipable Deity. It is I who am presented as various philosophical hypotheses, and it is I alone who am then refuted by philosophical analysis. The transcendental sound vibration thus establishes Me as the essential meaning of all Vedic knowledge. The Vedas, elaborately analyzing all material duality as nothing but My illusory potency, ultimately completely negate this duality and achieve their own satisfaction. [56]
Life
This summary is based on details from the Mahābhārata, the Harivamsa, the Bhagavata Purana and the Vishnu Purana. The scenes from the narrative are set in north India, mostly in the present states of Uttar Pradesh, Bihar, Haryana, Delhi and Gujarat.
Birth
Krishna Carried Across the River Yamuna
Krishna Foster Mother Yashoda with the Infant Krishna. Chola period Early 12th century, Tamil Nadu, India.
According to Bhagavata Purana, Krishna was born to Devaki and her husband, Vasudeva, on 19 July, 3228 BC.[57][citation needed]. When Mother Earth became upset about all the sin been going on Earth, she thought of seeking help from Lord Vishnu. She went in the form of a cow to visit Lord Vishnu and ask for help. Lord Vishnu agreed to help her and promised her that he would be born on Earth. On Earth in the Yadava clan, a prince named Kansa sent his father Ugrasena (King of Mathura) to prison and became the King himself. One day a loud voice from the sky (Akash Vani in Hindi) prophesied that the 8th son of Kansa's sister (Devaki) would kill Kansa. Thus, Kansa sent his sister and her husband (Vasudeva) to prison. Lord Vishnu himself later appeared to Devaki and Vasudeva and told them that he himself would be their eight son and kill Kansa and destroy sin in the world. In the story of Krishna the deity is the agent of conception and also the offspring.[citation needed] Because of his sympathy for the earth, the divine Vishnu himself descended into the womb of Devaki and was born as her son, Vaasudeva (i.e., Krishna).[citation needed] This is occasionally brought up as evidence for the hypothesis that "virgin birth" tales are fairly common in non-Christian religions around the world.[58][59][60] However, there is nothing in Hindu scriptures to suggest that it was a "virgin" birth. By the time of conception and birth of Krishna, Devaki was married to Vasudeva and had already borne 7 children.[61] Virgin birth in this case should be more accurately understood as divine conception. Kunti the mother of the Pandavas referenced contemporaneously with the story of Krishna in the Mahabharata also has divine conception and virgin birth of Prince Karna.
The Hindu Vishnu Purana relates: "Devaki bore in her womb the lotus-eyed deity...before the birth of Krishna, no one could bear to gaze upon Devaki, from the light that invested her, and those who contemplated her radiance felt their minds disturbed.” This reference to light is reminiscent of the Vedic hymn "To an Unknown Divine," which refers to a Golden Child. According to F. M. Müller, this term means "the golden gem of child" and is an attempt at naming the sun. According, to the Vishnu Purana Krishna is the total incarnation of Lord Vishnu. It clearly describes in the Vishnu Purana that Krishna was born on earth to destroy sin, especially Kansa.
Krishna belonged to the Vrishni clan of Yadavas from Mathura,[62] and was the eighth son born to the princess Devaki, and her husband Vasudeva.
Mathura (in present day Mathura district, Uttar Pradesh) was the capital of the Yadavas, to which Krishna's parents Vasudeva and Devaki belonged. King Kansa, Devaki's brother,[63] had ascended the throne by imprisoning his father, King Ugrasena. Afraid of a prophecy from a divine voice from the heavens that predicted his death at the hands of Devaki's eighth "garbha", Kamsa had the couple locked in a prison cell. After Kansa killed the first six children, Devaki apparently had a miscarriage of the seventh. However, in reality, the womb was actually transferred to Rohini secretly. This was how Balarama, Krishna's elder brother, was born. Once again Devaki became pregnant. Now due to the miscarriage, Kansa was in a puzzle regarding 'The Eighth One', but his ministers advised that the divine voice from the heavens emphasised "the eight garbha" and so this is the one. That night Krishna was born in the Rohini nakshatra and simultaneously the goddess Durga was born as Yogamaya in Gokulam to Nanda and Yashoda.
Since Vasudeva knew Krishna's life was in danger, Krishna was secretly taken out of the prison cell to be raised by his foster parents, Yasoda[64] and Nanda, in Gokula (in present day Mathura district). Two of his other siblings also survived, Balarama (Devaki's seventh child, transferred to the womb of Rohini, Vasudeva's first wife) and Subhadra (daughter of Vasudeva and Rohini, born much later than Balarama and Krishna).[65]
According to Bhagavata Purana, Krishna was born to Devaki and her husband, Vasudeva, on 19 July, 3228 BC.[57][citation needed]. When Mother Earth became upset about all the sin been going on Earth, she thought of seeking help from Lord Vishnu. She went in the form of a cow to visit Lord Vishnu and ask for help. Lord Vishnu agreed to help her and promised her that he would be born on Earth. On Earth in the Yadava clan, a prince named Kansa sent his father Ugrasena (King of Mathura) to prison and became the King himself. One day a loud voice from the sky (Akash Vani in Hindi) prophesied that the 8th son of Kansa's sister (Devaki) would kill Kansa. Thus, Kansa sent his sister and her husband (Vasudeva) to prison. Lord Vishnu himself later appeared to Devaki and Vasudeva and told them that he himself would be their eight son and kill Kansa and destroy sin in the world. In the story of Krishna the deity is the agent of conception and also the offspring.[citation needed] Because of his sympathy for the earth, the divine Vishnu himself descended into the womb of Devaki and was born as her son, Vaasudeva (i.e., Krishna).[citation needed] This is occasionally brought up as evidence for the hypothesis that "virgin birth" tales are fairly common in non-Christian religions around the world.[58][59][60] However, there is nothing in Hindu scriptures to suggest that it was a "virgin" birth. By the time of conception and birth of Krishna, Devaki was married to Vasudeva and had already borne 7 children.[61] Virgin birth in this case should be more accurately understood as divine conception. Kunti the mother of the Pandavas referenced contemporaneously with the story of Krishna in the Mahabharata also has divine conception and virgin birth of Prince Karna.
The Hindu Vishnu Purana relates: "Devaki bore in her womb the lotus-eyed deity...before the birth of Krishna, no one could bear to gaze upon Devaki, from the light that invested her, and those who contemplated her radiance felt their minds disturbed.” This reference to light is reminiscent of the Vedic hymn "To an Unknown Divine," which refers to a Golden Child. According to F. M. Müller, this term means "the golden gem of child" and is an attempt at naming the sun. According, to the Vishnu Purana Krishna is the total incarnation of Lord Vishnu. It clearly describes in the Vishnu Purana that Krishna was born on earth to destroy sin, especially Kansa.
Krishna belonged to the Vrishni clan of Yadavas from Mathura,[62] and was the eighth son born to the princess Devaki, and her husband Vasudeva.
Mathura (in present day Mathura district, Uttar Pradesh) was the capital of the Yadavas, to which Krishna's parents Vasudeva and Devaki belonged. King Kansa, Devaki's brother,[63] had ascended the throne by imprisoning his father, King Ugrasena. Afraid of a prophecy from a divine voice from the heavens that predicted his death at the hands of Devaki's eighth "garbha", Kamsa had the couple locked in a prison cell. After Kansa killed the first six children, Devaki apparently had a miscarriage of the seventh. However, in reality, the womb was actually transferred to Rohini secretly. This was how Balarama, Krishna's elder brother, was born. Once again Devaki became pregnant. Now due to the miscarriage, Kansa was in a puzzle regarding 'The Eighth One', but his ministers advised that the divine voice from the heavens emphasised "the eight garbha" and so this is the one. That night Krishna was born in the Rohini nakshatra and simultaneously the goddess Durga was born as Yogamaya in Gokulam to Nanda and Yashoda.
Since Vasudeva knew Krishna's life was in danger, Krishna was secretly taken out of the prison cell to be raised by his foster parents, Yasoda[64] and Nanda, in Gokula (in present day Mathura district). Two of his other siblings also survived, Balarama (Devaki's seventh child, transferred to the womb of Rohini, Vasudeva's first wife) and Subhadra (daughter of Vasudeva and Rohini, born much later than Balarama and Krishna).[65]
Childhood and youth
Krishna as child, often regarded as Bal Gopal
Krishna holding Govardhan hill as depicted in Pahari painting
Nanda was the head of a community of cow-herders, and he settled in Vrindavana. The stories of Krishna's childhood and youth tell how he became a cow herder,[66] his mischievous pranks as Makhan Chor (butter thief), his foiling of attempts to take his life, and his role as a protector of the people of Vrindavana.
Krishna killed the demoness Putana, disguised as a wet nurse, and the tornado demon Trinavarta both sent by Kansa for Krishna's life. He tamed the serpent Kāliyā, who previously poisoned the waters of Yamuna river, thus leading to the death of the cowherds. In Hindu art, Krishna is often depicted dancing on the multi-hooded Kāliyā.
Krishna lifted the Govardhana hill and taught Indra, the king of the devas, a lesson to protect native people of Brindavana from persecution by Indra and prevent the devastation of the pasture land of Govardhan. Indra had too much pride and was angry when Krishna advised the people of Brindavana to take care of their animals and their environment that provide them with all their necessities, instead of worshipping Indra annually by spending their resources.[67][68] In the view of some, the spiritual movement started by Krishna had something in it which went against the orthodox forms of worship of the Vedic gods such as Indra.[69] In Bhagavat Purana, Krishna says that the rain came from the nearby hill Govardhana, and advised that the people worshiped the hill instead of Indra. This made Indra furious, so he punished them by sending out a great storm. Krishna then lifted Govardhan and held it over the people like an umbrella.
The stories of his play with the gopis (milkmaids) of Brindavana, especially Radha (daughter of Vrishbhanu, one of the original residents of Brindavan) became known as the Rasa lila and were romanticised in the poetry of Jayadeva, author of the Gita Govinda. These became important as part of the development of the Krishna bhakti traditions worshiping Radha Krishna.[70]
Krishna’s childhood reinforces the Hindu concept of lila, playing for fun and enjoyment and not for sport or gain. His interaction with the gopis at the rasa dance or Rasa-lila is a great example of this. Krishna played his flute and the gopis came immediately from whatever they were doing, to the banks of the Yamuna River, and joined him in singing and dancing. Even those who could not physically be there joined him through meditation.[71] The story of Krishna’s battle with Kāliyā also supports this idea in the sense of him dancing on Kāliyā’s many hoods. Even though he is doing battle with the serpent, he is in no real danger and treats it like a game. He is a protector, but he only appears to be a young boy having fun.[72] This idea of having a playful god is very important in Hinduism. The playfulness of Krishna has inspired many celebrations like the Rasa-lila and the Janmashtami : where they make human pyramids to break open handis (clay pots) hung high in the air that spill buttermilk all over the group after being broken by the person at the top. This is meant to be a fun celebration and it gives the participants a sense of unity. Many believe that lila being connected with Krishna gives Hindus a deeper connection to him and thus a deeper connection to Vishnu also; seeing as Krishna is an incarnation of Vishnu. Theologists, like Kristin Johnston Largen, believe that Krishna’s childhood can even inspire other religions to look for lila in deities so that they have a chance to experience a part of their faith that they may not have previously seen.[73]
Nanda was the head of a community of cow-herders, and he settled in Vrindavana. The stories of Krishna's childhood and youth tell how he became a cow herder,[66] his mischievous pranks as Makhan Chor (butter thief), his foiling of attempts to take his life, and his role as a protector of the people of Vrindavana.
Krishna killed the demoness Putana, disguised as a wet nurse, and the tornado demon Trinavarta both sent by Kansa for Krishna's life. He tamed the serpent Kāliyā, who previously poisoned the waters of Yamuna river, thus leading to the death of the cowherds. In Hindu art, Krishna is often depicted dancing on the multi-hooded Kāliyā.
Krishna lifted the Govardhana hill and taught Indra, the king of the devas, a lesson to protect native people of Brindavana from persecution by Indra and prevent the devastation of the pasture land of Govardhan. Indra had too much pride and was angry when Krishna advised the people of Brindavana to take care of their animals and their environment that provide them with all their necessities, instead of worshipping Indra annually by spending their resources.[67][68] In the view of some, the spiritual movement started by Krishna had something in it which went against the orthodox forms of worship of the Vedic gods such as Indra.[69] In Bhagavat Purana, Krishna says that the rain came from the nearby hill Govardhana, and advised that the people worshiped the hill instead of Indra. This made Indra furious, so he punished them by sending out a great storm. Krishna then lifted Govardhan and held it over the people like an umbrella.
The stories of his play with the gopis (milkmaids) of Brindavana, especially Radha (daughter of Vrishbhanu, one of the original residents of Brindavan) became known as the Rasa lila and were romanticised in the poetry of Jayadeva, author of the Gita Govinda. These became important as part of the development of the Krishna bhakti traditions worshiping Radha Krishna.[70]
Krishna’s childhood reinforces the Hindu concept of lila, playing for fun and enjoyment and not for sport or gain. His interaction with the gopis at the rasa dance or Rasa-lila is a great example of this. Krishna played his flute and the gopis came immediately from whatever they were doing, to the banks of the Yamuna River, and joined him in singing and dancing. Even those who could not physically be there joined him through meditation.[71] The story of Krishna’s battle with Kāliyā also supports this idea in the sense of him dancing on Kāliyā’s many hoods. Even though he is doing battle with the serpent, he is in no real danger and treats it like a game. He is a protector, but he only appears to be a young boy having fun.[72] This idea of having a playful god is very important in Hinduism. The playfulness of Krishna has inspired many celebrations like the Rasa-lila and the Janmashtami : where they make human pyramids to break open handis (clay pots) hung high in the air that spill buttermilk all over the group after being broken by the person at the top. This is meant to be a fun celebration and it gives the participants a sense of unity. Many believe that lila being connected with Krishna gives Hindus a deeper connection to him and thus a deeper connection to Vishnu also; seeing as Krishna is an incarnation of Vishnu. Theologists, like Kristin Johnston Largen, believe that Krishna’s childhood can even inspire other religions to look for lila in deities so that they have a chance to experience a part of their faith that they may not have previously seen.[73]
The prince
Krishna with his two principal queens. (From left) Rukmini, Krishna, Satyabhama and his vahana Garuda. Tamil Nadu, India, late 12th-13th century Sculpture.[74]
On his return to Mathura as a young man, Krishna overthrew and killed his maternal uncle, Kansa, after quelling several assassination attempts from Kansa's followers. He reinstated Kansa's father, Ugrasena, as the king of the Yadavas and became a leading prince at the court.[75] During this period, he became a friend of Arjuna and the other Pandava princes of the Kuru kingdom, who were his cousins. Later, he took his Yadava subjects to the city of Dwaraka (in modern Gujarat) and established his own kingdom there.[76]
Krishna married Rukmini, the Vidarbha princess, by abducting her, at her request, from her proposed wedding with Shishupala. He married eight queens—collectively called the Ashtabharya—including Rukmini, Satyabhama, Jambavati, Kalindi, Mitravinda, Nagnajiti, Bhadra and Lakshmana.[77][78] Krishna subsequently married 16,000 or 16,100 maidens who were held captive by the demon Narakasura, to save their honour.[79][80] Krishna killed the demon and released them all. According to social custom of the time, all of the captive women were degraded, and would be unable to marry, as they had been under the Narakasura's control. However Krishna married them to reinstate their status in the society. This symbolic wedding with 16,100 abandoned daughters was more of a mass women rehabilitation.[81] In Vaishnava traditions, Krishna's wives are forms of the goddess Lakshmi— consort of Vishnu, or special souls who attained this qualification after many lifetimes of austerity, while his two queens, Rukmani and Satyabhama, are expansions of Lakshmi.[82]
When Yudhisthira was assuming the title of emperor, he had invited all the great kings to the ceremony and while paying his respects to them, he started with Krishna because he considered Krishna to be the greatest of them all. While it was a unanimous feeling amongst most present at the ceremony that Krishna should get the first honours, his cousin Shishupala felt otherwise and started berating Krishna. Due to a vow given to Shishupal's mother, Krishna forgave a hundred verbal abuses by Shishupal, and upon the one hundred and first, he assumed his Virat (universal) form and killed Shishupal with his Chakra. The blind king Dhritarashtra also obtained divine vision during this time to be able to see this form of Krishna. Essentially, Shishupala and Dantavakra were both re-incarnations of Vishnu's gate-keepers Jaya and Vijaya, who were cursed to be born on Earth, to be delivered by the Vishnu back to Vaikuntha.[83]
Kurukshetra War and Bhagavad Gita[edit]
Main articles: Kurukshetra War and Bhagavad Gita
On his return to Mathura as a young man, Krishna overthrew and killed his maternal uncle, Kansa, after quelling several assassination attempts from Kansa's followers. He reinstated Kansa's father, Ugrasena, as the king of the Yadavas and became a leading prince at the court.[75] During this period, he became a friend of Arjuna and the other Pandava princes of the Kuru kingdom, who were his cousins. Later, he took his Yadava subjects to the city of Dwaraka (in modern Gujarat) and established his own kingdom there.[76]
Krishna married Rukmini, the Vidarbha princess, by abducting her, at her request, from her proposed wedding with Shishupala. He married eight queens—collectively called the Ashtabharya—including Rukmini, Satyabhama, Jambavati, Kalindi, Mitravinda, Nagnajiti, Bhadra and Lakshmana.[77][78] Krishna subsequently married 16,000 or 16,100 maidens who were held captive by the demon Narakasura, to save their honour.[79][80] Krishna killed the demon and released them all. According to social custom of the time, all of the captive women were degraded, and would be unable to marry, as they had been under the Narakasura's control. However Krishna married them to reinstate their status in the society. This symbolic wedding with 16,100 abandoned daughters was more of a mass women rehabilitation.[81] In Vaishnava traditions, Krishna's wives are forms of the goddess Lakshmi— consort of Vishnu, or special souls who attained this qualification after many lifetimes of austerity, while his two queens, Rukmani and Satyabhama, are expansions of Lakshmi.[82]
When Yudhisthira was assuming the title of emperor, he had invited all the great kings to the ceremony and while paying his respects to them, he started with Krishna because he considered Krishna to be the greatest of them all. While it was a unanimous feeling amongst most present at the ceremony that Krishna should get the first honours, his cousin Shishupala felt otherwise and started berating Krishna. Due to a vow given to Shishupal's mother, Krishna forgave a hundred verbal abuses by Shishupal, and upon the one hundred and first, he assumed his Virat (universal) form and killed Shishupal with his Chakra. The blind king Dhritarashtra also obtained divine vision during this time to be able to see this form of Krishna. Essentially, Shishupala and Dantavakra were both re-incarnations of Vishnu's gate-keepers Jaya and Vijaya, who were cursed to be born on Earth, to be delivered by the Vishnu back to Vaikuntha.[83]
Kurukshetra War and Bhagavad Gita[edit]
Main articles: Kurukshetra War and Bhagavad Gita
Krishna Mediating between the Pandavas and Kauravas
Once battle seemed inevitable, Krishna offered both sides the opportunity to choose between having either his army called narayani sena or himself alone, but on the condition that he personally would not raise any weapon. Arjuna, on behalf of the Pandavas, chose to have Krishna on their side, and Duryodhana, Kaurava prince, chose Krishna's army. At the time of the great battle, Krishna acted as Arjuna's charioteer, since this position did not require the wielding of weapons.
Upon arrival at the battlefield, and seeing that the enemies are his family, his grandfather, his cousins and loved ones, Arjuna is moved and says his heart does not allow him to fight and he would rather prefer to renounce the kingdom and put down his Gandiv (Arjuna's bow). Krishna then advises him about the battle, with the conversation soon extending into a discourse which was later compiled as the Bhagavad Gita.[84]
Once battle seemed inevitable, Krishna offered both sides the opportunity to choose between having either his army called narayani sena or himself alone, but on the condition that he personally would not raise any weapon. Arjuna, on behalf of the Pandavas, chose to have Krishna on their side, and Duryodhana, Kaurava prince, chose Krishna's army. At the time of the great battle, Krishna acted as Arjuna's charioteer, since this position did not require the wielding of weapons.
Upon arrival at the battlefield, and seeing that the enemies are his family, his grandfather, his cousins and loved ones, Arjuna is moved and says his heart does not allow him to fight and he would rather prefer to renounce the kingdom and put down his Gandiv (Arjuna's bow). Krishna then advises him about the battle, with the conversation soon extending into a discourse which was later compiled as the Bhagavad Gita.[84]
Krishna displays his Vishvarupa (Universal Form) to Arjuna on the battlefield of Kurukshetra.
Krishna asked Arjuna, "Have you within no time, forgotten the Kauravas' evil deeds such as not accepting the eldest brother Yudhishtira as King, usurping the entire Kingdom without yielding any portion to the Pandavas, meting out insults and difficulties to Pandavas, attempt to murder the Pandavas in the Barnava lac guest house, publicly disrobing and disgracing Draupadi. Krishna further exhorted in his famous Bhagavad Gita, "Arjuna, do not engage in philosophical analyses at this point of time like a Pundit. You are aware that Duryodhana and Karna particularly have long harboured jealousy and hatred for you Pandavas and badly want to prove their hegemony. You are aware that Bhishmacharya and your Teachers are tied down to their dharma of protecting the unitarian power of the Kuru throne. Moreover, you Arjuna, are only a mortal appointee to carry out my divine will, since the Kauravas are destined to die either way, due to their heap of sins. Open your eyes O Bhaarata and know that I encompass the Karta, Karma and Kriya, all in myself. There is no scope for contemplation now or remorse later, it is indeed time for war and the world will remember your might and immense powers for time to come. So rise O Arjuna!, tighten up your Gandiva and let all directions shiver till their farthest horizons, by the reverberation of its string."
Krishna asked Arjuna, "Have you within no time, forgotten the Kauravas' evil deeds such as not accepting the eldest brother Yudhishtira as King, usurping the entire Kingdom without yielding any portion to the Pandavas, meting out insults and difficulties to Pandavas, attempt to murder the Pandavas in the Barnava lac guest house, publicly disrobing and disgracing Draupadi. Krishna further exhorted in his famous Bhagavad Gita, "Arjuna, do not engage in philosophical analyses at this point of time like a Pundit. You are aware that Duryodhana and Karna particularly have long harboured jealousy and hatred for you Pandavas and badly want to prove their hegemony. You are aware that Bhishmacharya and your Teachers are tied down to their dharma of protecting the unitarian power of the Kuru throne. Moreover, you Arjuna, are only a mortal appointee to carry out my divine will, since the Kauravas are destined to die either way, due to their heap of sins. Open your eyes O Bhaarata and know that I encompass the Karta, Karma and Kriya, all in myself. There is no scope for contemplation now or remorse later, it is indeed time for war and the world will remember your might and immense powers for time to come. So rise O Arjuna!, tighten up your Gandiva and let all directions shiver till their farthest horizons, by the reverberation of its string."
Krishna in Balinese Wayang form
Krishna had a profound effect on the Mahabharata war and its consequences. He had considered the Kurukshetra war to be a last resort after voluntarily acting as a messenger in order to establish peace between the Pandavas and Kauravas. But, once these peace negotiations failed and was embarked into the war, then he became a clever strategist. During the war, upon becoming angry with Arjuna for not fighting in true spirit against his ancestors, Krishna once picked up a carriage wheel in order to use it as a weapon to challenge Bhishma. Upon seeing this, Bhishma dropped his weapons and asked Krishna to kill him. However, Arjuna apologized to Krishna, promising that he would fight with full dedication here/after, and the battle continued. Krishna had directed Yudhisthira and Arjuna to return to Bhishma the boon of "victory" which he had given to Yudhisthira before the war commenced, since he himself was standing in their way to victory. Bhishma understood the message and told them the means through which he would drop his weapons—which was if a woman entered the battlefield. Next day, upon Krishna's directions, Shikhandi (Amba reborn) accompanied Arjuna to the battlefield and thus, Bhishma laid down his arms. This was a decisive moment in the war because Bhishma was the chief commander of the Kaurava army and the most formidable warrior on the battlefield. Krishna aided Arjuna in killing Jayadratha, who had held the other four Pandava brothers at bay while Arjuna's son Abhimanyu entered Drona's Chakravyuha formation—an effort in which he was killed by the simultaneous attack of eight Kaurava warriors. Krishna also caused the downfall of Drona, when he signalled Bhima to kill an elephant called Ashwatthama, the namesake of Drona's son. Pandavas started shouting that Ashwatthama was dead but Drona refused to believe them saying he would believe it only if he heard it from Yudhisthira. Krishna knew that Yudhisthira would never tell a lie, so he devised a clever ploy so that Yudhisthira wouldn't lie and at the same time Drona would be convinced of his son's death. On asked by Drona, Yudhisthira proclaimed
Ashwathama Hatahath, naro va Kunjaro va
i.e. Ashwathama had died but he was nor sure whether it was a Drona's son or an elephant. But as soon as Yudhisthira had uttered the first line, Pandava army on Krishna's direction broke into celebration with drums and conchs, in the din of which Drona could not hear the second part of the Yudhisthira's declaration and assumed that his son indeed was dead. Overcome with grief he laid down his arms, and on Krishna's instruction Dhrishtadyumna beheaded Drona.
Krishna had a profound effect on the Mahabharata war and its consequences. He had considered the Kurukshetra war to be a last resort after voluntarily acting as a messenger in order to establish peace between the Pandavas and Kauravas. But, once these peace negotiations failed and was embarked into the war, then he became a clever strategist. During the war, upon becoming angry with Arjuna for not fighting in true spirit against his ancestors, Krishna once picked up a carriage wheel in order to use it as a weapon to challenge Bhishma. Upon seeing this, Bhishma dropped his weapons and asked Krishna to kill him. However, Arjuna apologized to Krishna, promising that he would fight with full dedication here/after, and the battle continued. Krishna had directed Yudhisthira and Arjuna to return to Bhishma the boon of "victory" which he had given to Yudhisthira before the war commenced, since he himself was standing in their way to victory. Bhishma understood the message and told them the means through which he would drop his weapons—which was if a woman entered the battlefield. Next day, upon Krishna's directions, Shikhandi (Amba reborn) accompanied Arjuna to the battlefield and thus, Bhishma laid down his arms. This was a decisive moment in the war because Bhishma was the chief commander of the Kaurava army and the most formidable warrior on the battlefield. Krishna aided Arjuna in killing Jayadratha, who had held the other four Pandava brothers at bay while Arjuna's son Abhimanyu entered Drona's Chakravyuha formation—an effort in which he was killed by the simultaneous attack of eight Kaurava warriors. Krishna also caused the downfall of Drona, when he signalled Bhima to kill an elephant called Ashwatthama, the namesake of Drona's son. Pandavas started shouting that Ashwatthama was dead but Drona refused to believe them saying he would believe it only if he heard it from Yudhisthira. Krishna knew that Yudhisthira would never tell a lie, so he devised a clever ploy so that Yudhisthira wouldn't lie and at the same time Drona would be convinced of his son's death. On asked by Drona, Yudhisthira proclaimed
Ashwathama Hatahath, naro va Kunjaro va
i.e. Ashwathama had died but he was nor sure whether it was a Drona's son or an elephant. But as soon as Yudhisthira had uttered the first line, Pandava army on Krishna's direction broke into celebration with drums and conchs, in the din of which Drona could not hear the second part of the Yudhisthira's declaration and assumed that his son indeed was dead. Overcome with grief he laid down his arms, and on Krishna's instruction Dhrishtadyumna beheaded Drona.
Krishna breaks his vow
When Arjuna was fighting Karna, the latter's chariot's wheels sank into the ground. While Karna was trying to take out the chariot from the grip of the Earth, Krishna reminded Arjuna how Karna and the other Kauravas had broken all rules of battle while simultaneously attacking and killing Abhimanyu, and he convinced Arjuna to do the same in revenge in order to kill Karna. During the final stage of the war, when Duryodhana was going to meet his mother Gandhari for taking her blessings which would convert all parts of his body on which her sight falls to diamond, Krishna tricks him to wearing banana leaves to hide his groin. When Duryodhana meets Gandhari, her vision and blessings fall on his entire body except his groin and thighs, and she becomes unhappy about it because she was not able to convert his entire body to diamond. When Duryodhana was in a mace-fight with Bhima, Bhima's blows had no effect on Duryodhana. Upon this, Krishna reminded Bhima of his vow to kill Duryodhana by hitting him on the thigh, and Bhima did the same to win the war despite it being against the rules of mace-fight (since Duryodhana had himself broken Dharma in all his past acts). Thus, Krishna's unparalleled strategy helped the Pandavas win the Mahabharata war by bringing the downfall of all the chief Kaurava warriors, without lifting any weapon. He also brought back to life Arjuna's grandson Parikshit, who had been attacked by a Brahmastra weapon from Ashwatthama while he was in his mother's womb. Parikshit became the Pandavas' successor.
When Arjuna was fighting Karna, the latter's chariot's wheels sank into the ground. While Karna was trying to take out the chariot from the grip of the Earth, Krishna reminded Arjuna how Karna and the other Kauravas had broken all rules of battle while simultaneously attacking and killing Abhimanyu, and he convinced Arjuna to do the same in revenge in order to kill Karna. During the final stage of the war, when Duryodhana was going to meet his mother Gandhari for taking her blessings which would convert all parts of his body on which her sight falls to diamond, Krishna tricks him to wearing banana leaves to hide his groin. When Duryodhana meets Gandhari, her vision and blessings fall on his entire body except his groin and thighs, and she becomes unhappy about it because she was not able to convert his entire body to diamond. When Duryodhana was in a mace-fight with Bhima, Bhima's blows had no effect on Duryodhana. Upon this, Krishna reminded Bhima of his vow to kill Duryodhana by hitting him on the thigh, and Bhima did the same to win the war despite it being against the rules of mace-fight (since Duryodhana had himself broken Dharma in all his past acts). Thus, Krishna's unparalleled strategy helped the Pandavas win the Mahabharata war by bringing the downfall of all the chief Kaurava warriors, without lifting any weapon. He also brought back to life Arjuna's grandson Parikshit, who had been attacked by a Brahmastra weapon from Ashwatthama while he was in his mother's womb. Parikshit became the Pandavas' successor.
Family
Krishna and Pradyumna battle the demon Nikumbha who assumes the form of bird
Krishna had eight princely wives, also known as Ashtabharya, or patrani (Rukmini, Satyabhama, Jambavati, Nagnajiti, Kalindi, Mitravinda, Bhadra, Lakshmana) and the other 16,100 were rescued from Narakasura. They had been forcibly kept in his palace and after Krishna had killed Narakasura he rescued these 16,100 women and freed them. However, all of them returned to Krishna saying that because they had been kept by Narakasura none of their families would accept them and also nobody would marry any of them. So to stop them from being unprotected Krishna married them all on a single day, by taking 16,100 forms. The chief amongst them is sometimes called Rohini. He gave them shelter in his new palace and a respectful place in society. However he never had any relations with those 16,100 women, and many Hindu scriptures describe them as dancing around Krishna, singing songs of praise.[85][86]
The first son of Queen Rukmini was Pradyumna, and also born of her were Charudeshna, Sudeshna and the powerful Charudeha, along with Sucharu, Chharugupta, Bhadracaru, Charuchandra, Vicaru and Caru, the tenth. Pradyumna fathered the greatly powerful Aniruddha in the womb of Rukmavati, the daughter of Rukmi. This took place while they were living in the city of Bhojakata.
Krishna had eight princely wives, also known as Ashtabharya, or patrani (Rukmini, Satyabhama, Jambavati, Nagnajiti, Kalindi, Mitravinda, Bhadra, Lakshmana) and the other 16,100 were rescued from Narakasura. They had been forcibly kept in his palace and after Krishna had killed Narakasura he rescued these 16,100 women and freed them. However, all of them returned to Krishna saying that because they had been kept by Narakasura none of their families would accept them and also nobody would marry any of them. So to stop them from being unprotected Krishna married them all on a single day, by taking 16,100 forms. The chief amongst them is sometimes called Rohini. He gave them shelter in his new palace and a respectful place in society. However he never had any relations with those 16,100 women, and many Hindu scriptures describe them as dancing around Krishna, singing songs of praise.[85][86]
The first son of Queen Rukmini was Pradyumna, and also born of her were Charudeshna, Sudeshna and the powerful Charudeha, along with Sucharu, Chharugupta, Bhadracaru, Charuchandra, Vicaru and Caru, the tenth. Pradyumna fathered the greatly powerful Aniruddha in the womb of Rukmavati, the daughter of Rukmi. This took place while they were living in the city of Bhojakata.
Temple car carving of Krishna playing flute with Radha, suchindram, Tamil Nadu
The ten sons of Satyabhama were Bhanu, Subhanu, Svarbhanu, Prabhanu, Bhanuman, Chandrabhanu, Brihadbhanu, Atibhanu (the eighth), Sribhanu and Pratibhanu. Krishna is an important deity in Hinduism and seen as a very symbolic Lord.
Samba, Sumitra, Purujit, Satajit, Sahasrajit, Vijaya, Citraketu, Vasuman, Dravida and Kratu were the sons of Jambavati. These ten, headed by Samba, were their father's favorites.
The sons of Nagnajiti were Vira, Candra, Asvasena, Citragu, Vegavan, Vrisha, Ama, Sanku, Vasu and the opulent Kunti.
Sruta, Kavi, Vrisha, Vira, Subahu, Bhadra, Santi, Darsa and Purnamasa were sons of Kalindi. Her youngest son was Somaka.
Mitravinda's sons were Vrika, Harsha, Anila, Gridhra, Vardhana, Unnada, Mahamsa, Pavana, Vahni and Kshudhi.
Sangramajit, Brihatsena, Sura, Praharana, Arijith, Jaya and Subhadra were the sons of Bhadra, together with Vama, Ayur and Satyaka.
Lakshmana's sons were Praghosha, Gatravan, Simha, Bala, Prabala, Urdhaga, Mahasakti, Saha, Oja and Aparajita.
Diptiman, Tamratapta and others were the sons of Krishna and Rohini.
Later life[edit]
Main article: Mausala Parva
The ten sons of Satyabhama were Bhanu, Subhanu, Svarbhanu, Prabhanu, Bhanuman, Chandrabhanu, Brihadbhanu, Atibhanu (the eighth), Sribhanu and Pratibhanu. Krishna is an important deity in Hinduism and seen as a very symbolic Lord.
Samba, Sumitra, Purujit, Satajit, Sahasrajit, Vijaya, Citraketu, Vasuman, Dravida and Kratu were the sons of Jambavati. These ten, headed by Samba, were their father's favorites.
The sons of Nagnajiti were Vira, Candra, Asvasena, Citragu, Vegavan, Vrisha, Ama, Sanku, Vasu and the opulent Kunti.
Sruta, Kavi, Vrisha, Vira, Subahu, Bhadra, Santi, Darsa and Purnamasa were sons of Kalindi. Her youngest son was Somaka.
Mitravinda's sons were Vrika, Harsha, Anila, Gridhra, Vardhana, Unnada, Mahamsa, Pavana, Vahni and Kshudhi.
Sangramajit, Brihatsena, Sura, Praharana, Arijith, Jaya and Subhadra were the sons of Bhadra, together with Vama, Ayur and Satyaka.
Lakshmana's sons were Praghosha, Gatravan, Simha, Bala, Prabala, Urdhaga, Mahasakti, Saha, Oja and Aparajita.
Diptiman, Tamratapta and others were the sons of Krishna and Rohini.
Later life[edit]
Main article: Mausala Parva
The hunter Jara about to shoot arrow towards Krishna.
According to Mahabharata, the Kurukshetra war resulted in the death of all 100 sons of Gandhari. On the night before Duryodhana's death, Lord Krishna visited Gandhari to offer his condolences. Gandhari felt that Krishna knowingly did not put an end to the war, and in a fit of rage and sorrow, Gandhari cursed that Krishna, along with everyone else from Yadu dynasty, would perish after 36 years. Krishna himself knew and wanted this to happen as he felt that the Yadavas had become very haughty and arrogant (adharmi), so he ended Gandhari's speech by saying "tathastu" (so be it).[87][88][89]
After 36 years passed, a fight broke out between the Yadavas, at a festival, who killed each other. His elder brother, Balarama, then gave up his body using Yoga. Krishna retired into the forest and started meditating under a tree. The Mahabharata also narrates the story of a hunter who kills Krishna. The hunter Jara, mistook Krishna's partly visible left foot for that of a deer, and shot an arrow, wounding and killing him mortally. After he realised the mistake, Krishna told Jara, "O Jara, you were Vali in your previous birth, killed by myself as Rama in Tretayuga. Here you had a chance to even it and since all acts in this world are done as desired by me, you need not worry for this". Then Krishna ascended back to his eternal abode, Goloka vrindavan.[90][91][92]
According to Puranic sources,[12] Krishna's disappearance marks the end of Dvapara Yuga and the start of Kali Yuga, which is dated to February 17/18, 3102 BCE.[93] Vaishnava teachers such as Ramanujacharya and Gaudiya Vaishnavas held the view that the body of Krishna is completely spiritual and never decays (Achyuta) as this appears to be the perspective of the Bhagavata Purana. Lord Sri Chaitanya Mahaprabhu (an incarnation of Lord Sri Krishna according to the Bhavishya Purana) exhorted, "Krishna Naama Sankirtan" i.e. the constant chanting of the Krishna's name is the supreme healer in Kali Yuga. It destroys sins and purifies the hearts through Bhakti ensures universal peace.
Krishna never appears to grow old or age at all in the historical depictions of the Puranas despite passing of several decades, but there are grounds for a debate whether this indicates that he has no material body, since battles and other descriptions of the Mahabhārata epic show clear indications that he seems to be subject to the limitations of nature.[94] While battles apparently seem to indicate limitations, Mahabharata also shows in many places where Krishna is not subject to any limitations as through episodes Duryodhana trying to arrest Krishna where his body burst into fire showing all creation within him.[95] Krishna is also explicitly described as without deterioration elsewhere.[96]
Worship[edit]
According to Mahabharata, the Kurukshetra war resulted in the death of all 100 sons of Gandhari. On the night before Duryodhana's death, Lord Krishna visited Gandhari to offer his condolences. Gandhari felt that Krishna knowingly did not put an end to the war, and in a fit of rage and sorrow, Gandhari cursed that Krishna, along with everyone else from Yadu dynasty, would perish after 36 years. Krishna himself knew and wanted this to happen as he felt that the Yadavas had become very haughty and arrogant (adharmi), so he ended Gandhari's speech by saying "tathastu" (so be it).[87][88][89]
After 36 years passed, a fight broke out between the Yadavas, at a festival, who killed each other. His elder brother, Balarama, then gave up his body using Yoga. Krishna retired into the forest and started meditating under a tree. The Mahabharata also narrates the story of a hunter who kills Krishna. The hunter Jara, mistook Krishna's partly visible left foot for that of a deer, and shot an arrow, wounding and killing him mortally. After he realised the mistake, Krishna told Jara, "O Jara, you were Vali in your previous birth, killed by myself as Rama in Tretayuga. Here you had a chance to even it and since all acts in this world are done as desired by me, you need not worry for this". Then Krishna ascended back to his eternal abode, Goloka vrindavan.[90][91][92]
According to Puranic sources,[12] Krishna's disappearance marks the end of Dvapara Yuga and the start of Kali Yuga, which is dated to February 17/18, 3102 BCE.[93] Vaishnava teachers such as Ramanujacharya and Gaudiya Vaishnavas held the view that the body of Krishna is completely spiritual and never decays (Achyuta) as this appears to be the perspective of the Bhagavata Purana. Lord Sri Chaitanya Mahaprabhu (an incarnation of Lord Sri Krishna according to the Bhavishya Purana) exhorted, "Krishna Naama Sankirtan" i.e. the constant chanting of the Krishna's name is the supreme healer in Kali Yuga. It destroys sins and purifies the hearts through Bhakti ensures universal peace.
Krishna never appears to grow old or age at all in the historical depictions of the Puranas despite passing of several decades, but there are grounds for a debate whether this indicates that he has no material body, since battles and other descriptions of the Mahabhārata epic show clear indications that he seems to be subject to the limitations of nature.[94] While battles apparently seem to indicate limitations, Mahabharata also shows in many places where Krishna is not subject to any limitations as through episodes Duryodhana trying to arrest Krishna where his body burst into fire showing all creation within him.[95] Krishna is also explicitly described as without deterioration elsewhere.[96]
Worship[edit]
Vaishnavism
Rasa Lila in Manipuri dance style.
The worship of Krishna is part of Vaishnavism, which regards Vishnu as the Supreme God and venerates His associated avatars, their consorts, and related saints and teachers. Krishna is especially looked upon as a full manifestation of Vishnu, and as one with Vishnu himself.[97] However the exact relationship between Krishna and Vishnu is complex and diverse,[98] where Krishna is sometimes considered an independent deity, supreme in his own right.[99] Out of many deities, Krishna is particularly important, and traditions of Vaishnava lines are generally centered either on Vishnu or on Krishna, as supreme. The term Krishnaism has been used to describe the sects of Krishna, reserving the term "Vaishnavism" for sects focusing on Vishnu in which Krishna is an avatar, rather than as a transcendent Supreme Being.[100]
All Vaishnava traditions recognise Krishna as an avatar of Vishnu; others identify Krishna with Vishnu; while traditions, such as Gaudiya Vaishnavism,[101][102] Vallabha Sampradaya and the Nimbarka Sampradaya, regard Krishna as the svayam bhagavan, original form of God.[103][104][105][106][107] Swaminarayan, the founder of the Swaminarayan Sampraday also worshipped Krishna as God himself. "Greater Krishnaism" corresponds to the second and dominant phase of Vaishnavism, revolving around the cults of the Vasudeva, Krishna, and Gopala of late Vedic period.[108] Today the faith has a significant following outside of India as well.[109]
The worship of Krishna is part of Vaishnavism, which regards Vishnu as the Supreme God and venerates His associated avatars, their consorts, and related saints and teachers. Krishna is especially looked upon as a full manifestation of Vishnu, and as one with Vishnu himself.[97] However the exact relationship between Krishna and Vishnu is complex and diverse,[98] where Krishna is sometimes considered an independent deity, supreme in his own right.[99] Out of many deities, Krishna is particularly important, and traditions of Vaishnava lines are generally centered either on Vishnu or on Krishna, as supreme. The term Krishnaism has been used to describe the sects of Krishna, reserving the term "Vaishnavism" for sects focusing on Vishnu in which Krishna is an avatar, rather than as a transcendent Supreme Being.[100]
All Vaishnava traditions recognise Krishna as an avatar of Vishnu; others identify Krishna with Vishnu; while traditions, such as Gaudiya Vaishnavism,[101][102] Vallabha Sampradaya and the Nimbarka Sampradaya, regard Krishna as the svayam bhagavan, original form of God.[103][104][105][106][107] Swaminarayan, the founder of the Swaminarayan Sampraday also worshipped Krishna as God himself. "Greater Krishnaism" corresponds to the second and dominant phase of Vaishnavism, revolving around the cults of the Vasudeva, Krishna, and Gopala of late Vedic period.[108] Today the faith has a significant following outside of India as well.[109]
Early traditions
An image of Bala Krishna displayed during Janmashtami celebrations at a Swaminarayan Temple in London
The deity Krishna-Vasudeva (kṛṣṇa vāsudeva "Krishna, the son of Vasudeva") is historically one of the earliest forms of worship in Krishnaism and Vaishnavism.[14][44] It is believed to be a significant tradition of the early history of the worship of Krishna in antiquity.[15][110] This tradition is considered as earliest to other traditions that led to amalgamation at a later stage of the historical development. Other traditions are Bhagavatism and the cult of Gopala, that along with the cult of Bala Krishna form the basis of current tradition of monotheistic religion of Krishna.[111][112] Some early scholars would equate it with Bhagavatism,[15] and the founder of this religious tradition is believed to be Krishna, who is the son of Vasudeva, thus his name is Vāsudeva; he is said to be historically part of the Satvata tribe, and according to them his followers called themselves Bhagavatas and this religion had formed by the 2nd century BC (the time of Patanjali), or as early as the 4th century BC according to evidence in Megasthenes and in the Arthasastra of Kautilya, when Vāsudeva was worshiped as supreme deity in a strongly monotheistic format, where the supreme being was perfect, eternal and full of grace.[15] In many sources outside of the cult, the devotee or bhakta is defined as Vāsudevaka.[113] The Harivamsa describes intricate relationships between Krishna Vasudeva, Sankarsana, Pradyumna and Aniruddha that would later form a Vaishnava concept of primary quadrupled expansion, or avatar.[114]
The deity Krishna-Vasudeva (kṛṣṇa vāsudeva "Krishna, the son of Vasudeva") is historically one of the earliest forms of worship in Krishnaism and Vaishnavism.[14][44] It is believed to be a significant tradition of the early history of the worship of Krishna in antiquity.[15][110] This tradition is considered as earliest to other traditions that led to amalgamation at a later stage of the historical development. Other traditions are Bhagavatism and the cult of Gopala, that along with the cult of Bala Krishna form the basis of current tradition of monotheistic religion of Krishna.[111][112] Some early scholars would equate it with Bhagavatism,[15] and the founder of this religious tradition is believed to be Krishna, who is the son of Vasudeva, thus his name is Vāsudeva; he is said to be historically part of the Satvata tribe, and according to them his followers called themselves Bhagavatas and this religion had formed by the 2nd century BC (the time of Patanjali), or as early as the 4th century BC according to evidence in Megasthenes and in the Arthasastra of Kautilya, when Vāsudeva was worshiped as supreme deity in a strongly monotheistic format, where the supreme being was perfect, eternal and full of grace.[15] In many sources outside of the cult, the devotee or bhakta is defined as Vāsudevaka.[113] The Harivamsa describes intricate relationships between Krishna Vasudeva, Sankarsana, Pradyumna and Aniruddha that would later form a Vaishnava concept of primary quadrupled expansion, or avatar.[114]
Bhakti tradition
Main article: Bhakti yoga
Bhakti, meaning devotion, is not confined to any one deity. However Krishna is an important and popular focus of the devotional and ecstatic aspects of Hindu religion, particularly among the Vaishnava sects.[101][115] Devotees of Krishna subscribe to the concept of lila, meaning 'divine play', as the central principle of the Universe. The lilas of Krishna, with their expressions of personal love that transcend the boundaries of formal reverence, serve as a counterpoint to the actions of another avatar of Vishnu: Rama, "He of the straight and narrow path of maryada, or rules and regulations."[102]
Bhakti, meaning devotion, is not confined to any one deity. However Krishna is an important and popular focus of the devotional and ecstatic aspects of Hindu religion, particularly among the Vaishnava sects.[101][115] Devotees of Krishna subscribe to the concept of lila, meaning 'divine play', as the central principle of the Universe. The lilas of Krishna, with their expressions of personal love that transcend the boundaries of formal reverence, serve as a counterpoint to the actions of another avatar of Vishnu: Rama, "He of the straight and narrow path of maryada, or rules and regulations."[102]
krishna with flute
The bhakti movements devoted to Krishna became prominent in southern India in the 7th to 9th centuries AD. The earliest works included those of the Alvar saints of the Tamil country.[116] A major collection of their works is the Divya Prabandham. The Alvar Andal's popular collection of songs Tiruppavai, in which she conceives of herself as a gopi, is the most famous of the oldest works in this genre.[117][118] [119] Kulasekaraazhvaar's Mukundamala was another notable work of this early stage.
Spread of the Krishna-bhakti movement[edit]
The movement, which started in the 6th-7th century A.D. in the Tamil-speaking region of South India, with twelve Alvar (one immersed in God) saint-poets, who wrote devotional songs. The religion of Alvar poets, which included a woman poet, Andal, was devotion to God through love (bhakti), and in the ecstasy of such devotions they sang hundreds of songs which embodied both depth of feeling and felicity of expressions. The movement originated in South India during the seventh-century CE, spreading northwards from Tamil Nadu through Karnataka and Maharashtra; by the fifteenth century, it was established in Bengal and northern India[120]
The bhakti movements devoted to Krishna became prominent in southern India in the 7th to 9th centuries AD. The earliest works included those of the Alvar saints of the Tamil country.[116] A major collection of their works is the Divya Prabandham. The Alvar Andal's popular collection of songs Tiruppavai, in which she conceives of herself as a gopi, is the most famous of the oldest works in this genre.[117][118] [119] Kulasekaraazhvaar's Mukundamala was another notable work of this early stage.
Spread of the Krishna-bhakti movement[edit]
The movement, which started in the 6th-7th century A.D. in the Tamil-speaking region of South India, with twelve Alvar (one immersed in God) saint-poets, who wrote devotional songs. The religion of Alvar poets, which included a woman poet, Andal, was devotion to God through love (bhakti), and in the ecstasy of such devotions they sang hundreds of songs which embodied both depth of feeling and felicity of expressions. The movement originated in South India during the seventh-century CE, spreading northwards from Tamil Nadu through Karnataka and Maharashtra; by the fifteenth century, it was established in Bengal and northern India[120]
Gita Govinda by Jayadeva.
While the learned sections of the society well versed in Sanskrit could enjoy works like Gita Govinda or Bilvamangala's Krishna-Karnamritam, the masses sang the songs of the devotee-poets, who composed in the regional languages of India. These songs expressing intense personal devotion were written by devotees from all walks of life. The songs of Meera and Surdas became epitomes of Krishna-devotion in north India.
While the learned sections of the society well versed in Sanskrit could enjoy works like Gita Govinda or Bilvamangala's Krishna-Karnamritam, the masses sang the songs of the devotee-poets, who composed in the regional languages of India. These songs expressing intense personal devotion were written by devotees from all walks of life. The songs of Meera and Surdas became epitomes of Krishna-devotion in north India.
Krishna (left) with the flute with gopi-consort Radha, Bhaktivedanta Manor, Watford, England
These devotee-poets, like the Alvars before them, were aligned to specific theological schools only loosely, if at all. But by the 11th century AD, Vaishnava Bhakti schools with elaborate theological frameworks around the worship of Krishna were established in north India. Nimbarka (11th century AD), Vallabhacharya (15th century AD) and (Lord Sri Chaitanya Mahaprabhu an incarnation of Lord Sri Krishna according to the Bhavishya Purana) (16th century AD) all inspired by the teachings of Madhvacharya (11th century AD) were the founders of the most influential schools. These schools, namely Nimbarka Sampradaya, Vallabha Sampradaya and Gaudiya Vaishnavism respectively, see Krishna as the supreme God, rather than an avatar, as generally seen.
In the Deccan, particularly in Maharashtra, saint poets of the Varkari sect such as Dnyaneshwar, Namdev, Janabai, Eknath and Tukaram promoted the worship of Vithoba,[34] a local form of Krishna, from the beginning of the 13th century until the late 18th century.[11] In southern India, Purandara Dasa and Kanakadasa of Karnataka composed songs devoted to the Krishna image of Udupi. Rupa Goswami of Gaudiya Vaishnavism, has compiled a comprehensive summary of bhakti named Bhakti-rasamrita-sindhu.[115]
These devotee-poets, like the Alvars before them, were aligned to specific theological schools only loosely, if at all. But by the 11th century AD, Vaishnava Bhakti schools with elaborate theological frameworks around the worship of Krishna were established in north India. Nimbarka (11th century AD), Vallabhacharya (15th century AD) and (Lord Sri Chaitanya Mahaprabhu an incarnation of Lord Sri Krishna according to the Bhavishya Purana) (16th century AD) all inspired by the teachings of Madhvacharya (11th century AD) were the founders of the most influential schools. These schools, namely Nimbarka Sampradaya, Vallabha Sampradaya and Gaudiya Vaishnavism respectively, see Krishna as the supreme God, rather than an avatar, as generally seen.
In the Deccan, particularly in Maharashtra, saint poets of the Varkari sect such as Dnyaneshwar, Namdev, Janabai, Eknath and Tukaram promoted the worship of Vithoba,[34] a local form of Krishna, from the beginning of the 13th century until the late 18th century.[11] In southern India, Purandara Dasa and Kanakadasa of Karnataka composed songs devoted to the Krishna image of Udupi. Rupa Goswami of Gaudiya Vaishnavism, has compiled a comprehensive summary of bhakti named Bhakti-rasamrita-sindhu.[115]
In the West
Butter eating Krishna, Tanjore painting
In 1965, the Krishna-bhakti movement had spread outside India when its founder, Bhaktivedanta Swami Prabhupada, (who was instructed by his guru, Bhaktisiddhanta Sarasvati Thakura) traveled from his homeland in West Bengal to New York City. A year later in 1966, after gaining many followers, he was able to form the International Society for Krishna Consciousness (ISKCON), popularly known as the Hare Krishna movement. The purpose of this movement was to write about Krishna in English and to share the Gaudiya Vaishnava philosophy with people in the Western world by spreading the teachings of the saint Chaitanya Mahaprabhu. In an effort to gain attention, followers chanted the names of God in public locations. This chanting was known as hari-nama sankirtana and helped spread the teaching. Additionally, the practice of distributing prasad or “sanctified food” worked as a catalyst in the dissemination of his works. In the Hare Krishna movement, Prasad was a vegetarian dish that would be first offered to Krishna. The food’s proximity to Krishna added a “spiritual effect,” and was seen to “counteract material contamination affecting the soul.” Sharing this sanctified food with the public, in turn, enabled the movement to gain new recruits and further spread these teachings.[16][121][122]
In 1965, the Krishna-bhakti movement had spread outside India when its founder, Bhaktivedanta Swami Prabhupada, (who was instructed by his guru, Bhaktisiddhanta Sarasvati Thakura) traveled from his homeland in West Bengal to New York City. A year later in 1966, after gaining many followers, he was able to form the International Society for Krishna Consciousness (ISKCON), popularly known as the Hare Krishna movement. The purpose of this movement was to write about Krishna in English and to share the Gaudiya Vaishnava philosophy with people in the Western world by spreading the teachings of the saint Chaitanya Mahaprabhu. In an effort to gain attention, followers chanted the names of God in public locations. This chanting was known as hari-nama sankirtana and helped spread the teaching. Additionally, the practice of distributing prasad or “sanctified food” worked as a catalyst in the dissemination of his works. In the Hare Krishna movement, Prasad was a vegetarian dish that would be first offered to Krishna. The food’s proximity to Krishna added a “spiritual effect,” and was seen to “counteract material contamination affecting the soul.” Sharing this sanctified food with the public, in turn, enabled the movement to gain new recruits and further spread these teachings.[16][121][122]
In South India
In South India, Vaishnavas usually belong to the Sri Sampradaya. The acharyas of the Sri Sampradaya have written reverentially about Krishna in most of their works like the Thiruppavai by Andal[123] and Gopala Vimshati by Vedanta Desika.[124] In South India, devotion to Krishna, as an avatar of Vishnu, spread in the face of opposition to Buddhism, Shaktism, and Shaivism and ritualistic Vedic sacrifices. The acharyas of the Sri Sampradaya like Manavala Mamunigal, Vedanta Desika strongly advocated surrender to Vishnu as the aim of the Vedas. Out of 108 Divya Desams there are 97 Divya Desams in South India.
In the performing arts[edit]
In the performing arts[edit]
A Kathakali performer as Krishna
While discussing the origin of Indian theatre, Horwitz talks about the mention of the Krishna story in Patanjali's Mahabhashya (c. 150 BC), where the episodes of slaying of Kamsa (Kamsa Vadha) and "Binding of the heaven storming titan" (Bali Bandha) are described.[125] Bhasa's Balacharitam and Dutavakyam (c. 400 BC) are the only Sanskrit plays centered on Krishna written by a major classical dramatist. The former dwells only on his childhood exploits and the latter is a one-act play based on a single episode from the Mahābhārata when Krishna tries to make peace between the warring cousins.[126]
From the 10th century AD, with the growing bhakti movement, Krishna became a favorite subject of the arts. The songs of the Gita Govinda became popular across India, and had many imitations. The songs composed by the Bhakti poets added to the repository of both folk and classical singing.
The classical Indian dances, especially Odissi and Manipuri, draw heavily on the story. The 'Rasa lila' dances performed in Vrindavan shares elements with Kathak, and the Krisnattam, with some cycles, such as Krishnattam, traditionally restricted to the Guruvayur temple, the precursor of Kathakali.[127]
The Sattriya dance, founded by the Assamese Vaishnava saint Sankardeva, extols the virtues of Krishna. Medieval Maharashtra gave birth to a form of storytelling known as the Hari-Katha, that told Vaishnava tales and teachings through music, dance, and narrative sequences, and the story of Krishna one of them. This tradition spread to Tamil Nadu and other southern states, and is now popular in many places throughout India.
Narayana Tirtha's (17th century AD) Krishna-Lila-Tarangini provided material for the musical plays of the Bhagavata-Mela by telling the tale of Krishna from birth until his marriage to Rukmini. Tyagaraja (18th century AD) wrote a similar piece about Krishna called Nauka-Charitam. The narratives of Krishna from the Puranas are performed in Yakshagana, a performance style native to Karnataka's coastal districts. Many movies in all Indian languages have been made based on these stories. These are of varying quality and usually add various songs, melodrama, and special effects.
While discussing the origin of Indian theatre, Horwitz talks about the mention of the Krishna story in Patanjali's Mahabhashya (c. 150 BC), where the episodes of slaying of Kamsa (Kamsa Vadha) and "Binding of the heaven storming titan" (Bali Bandha) are described.[125] Bhasa's Balacharitam and Dutavakyam (c. 400 BC) are the only Sanskrit plays centered on Krishna written by a major classical dramatist. The former dwells only on his childhood exploits and the latter is a one-act play based on a single episode from the Mahābhārata when Krishna tries to make peace between the warring cousins.[126]
From the 10th century AD, with the growing bhakti movement, Krishna became a favorite subject of the arts. The songs of the Gita Govinda became popular across India, and had many imitations. The songs composed by the Bhakti poets added to the repository of both folk and classical singing.
The classical Indian dances, especially Odissi and Manipuri, draw heavily on the story. The 'Rasa lila' dances performed in Vrindavan shares elements with Kathak, and the Krisnattam, with some cycles, such as Krishnattam, traditionally restricted to the Guruvayur temple, the precursor of Kathakali.[127]
The Sattriya dance, founded by the Assamese Vaishnava saint Sankardeva, extols the virtues of Krishna. Medieval Maharashtra gave birth to a form of storytelling known as the Hari-Katha, that told Vaishnava tales and teachings through music, dance, and narrative sequences, and the story of Krishna one of them. This tradition spread to Tamil Nadu and other southern states, and is now popular in many places throughout India.
Narayana Tirtha's (17th century AD) Krishna-Lila-Tarangini provided material for the musical plays of the Bhagavata-Mela by telling the tale of Krishna from birth until his marriage to Rukmini. Tyagaraja (18th century AD) wrote a similar piece about Krishna called Nauka-Charitam. The narratives of Krishna from the Puranas are performed in Yakshagana, a performance style native to Karnataka's coastal districts. Many movies in all Indian languages have been made based on these stories. These are of varying quality and usually add various songs, melodrama, and special effects.
In other religions
Jainism
Further information: Salakapurusa
The most exalted figures in Jainism are the twenty-four Tirthankaras. Krishna, when he was incorporated into the Jain list of heroic figures, presented a problem with his activities which are not pacifist. The concept of Baladeva, Vasudeva and Prati-Vasudeva was used to solve it.[neutrality is disputed] The Jain list of sixty-three Shalakapurshas or notable figures includes, amongst others, the twenty-four Tirthankaras and nine sets of this triad. One of these triads is Krishna as the Vasudeva, Balarama as the Baladeva and Jarasandha as the Prati-Vasudeva. He was a cousin of the twenty-second Tirthankara, Neminatha. The stories of these triads can be found in the Harivamsha of Jinasena (not be confused with its namesake, the addendum to Mahābhārata) and the Trishashti-shalakapurusha-charita of Hemachandra.[128]
In each age of the Jain cyclic time is born a Vasudeva with an elder brother termed the Baladeva. The villain is the Prati-vasudeva. Baladeva is the upholder of the Jain principle of non-violence. However, Vasudeva has to forsake this principle to kill the Prati-Vasudeva and save the world. [129][130]
Further information: Salakapurusa
The most exalted figures in Jainism are the twenty-four Tirthankaras. Krishna, when he was incorporated into the Jain list of heroic figures, presented a problem with his activities which are not pacifist. The concept of Baladeva, Vasudeva and Prati-Vasudeva was used to solve it.[neutrality is disputed] The Jain list of sixty-three Shalakapurshas or notable figures includes, amongst others, the twenty-four Tirthankaras and nine sets of this triad. One of these triads is Krishna as the Vasudeva, Balarama as the Baladeva and Jarasandha as the Prati-Vasudeva. He was a cousin of the twenty-second Tirthankara, Neminatha. The stories of these triads can be found in the Harivamsha of Jinasena (not be confused with its namesake, the addendum to Mahābhārata) and the Trishashti-shalakapurusha-charita of Hemachandra.[128]
In each age of the Jain cyclic time is born a Vasudeva with an elder brother termed the Baladeva. The villain is the Prati-vasudeva. Baladeva is the upholder of the Jain principle of non-violence. However, Vasudeva has to forsake this principle to kill the Prati-Vasudeva and save the world. [129][130]
Buddhism
Depiction of Krishna playing flute in the temple constructed in AD 752 on the order of Emperor Shomu; Todai-ji Temple, Great Buddha Hall in Nara, Japan
The story of Krishna occurs in the Jataka tales in Buddhism,[131] in the Vaibhav Jataka as a prince and legendary conqueror and king of India.[132] In the Buddhist version, Krishna is called Vasudeva, Kanha and Keshava, and Balarama is his older brother, Baladeva. These details resemble that of the story given in the Bhagavata Purana. Vasudeva, along with his nine other brothers (each son a powerful wrestler) and one elder sister (Anjana) capture all of Jambudvipa (many consider this to be India) after beheading their evil uncle, King Kansa, and later all other kings of Jambudvipa with his Sudarshana Chakra. Much of the story involving the defeat of Kansa follows the story given in the Bhagavata Purana.[133]
As depicted in the Mahābhārata, all of the sons are eventually killed due to a curse of sage Kanhadipayana (Veda Vyasa, also known as Krishna Dwaipayana). Krishna himself is eventually speared by a hunter in the foot by mistake, leaving the sole survivor of their family being their sister, Anjanadevi of whom no further mention is made.[134]
Since Jataka tales are given from the perspective of Buddha's previous lives (as well as the previous lives of many of Buddha's followers), Krishna appears as the "Dhammasenapati" or "Chief General of the Dharma" and is usually shown being Buddha's "right hand man" in Buddhist art and iconography.[135] The Bodhisattva, is born in this tale as one of his youngest brothers named Ghatapandita, and saves Krishna from the grief of losing his son.[132] The 'divine boy' Krishna as an embodiment of wisdom and endearing prankster forms a part of the pantheon of gods in Japanese Buddhism .[136]
Bahá'í Faith
The story of Krishna occurs in the Jataka tales in Buddhism,[131] in the Vaibhav Jataka as a prince and legendary conqueror and king of India.[132] In the Buddhist version, Krishna is called Vasudeva, Kanha and Keshava, and Balarama is his older brother, Baladeva. These details resemble that of the story given in the Bhagavata Purana. Vasudeva, along with his nine other brothers (each son a powerful wrestler) and one elder sister (Anjana) capture all of Jambudvipa (many consider this to be India) after beheading their evil uncle, King Kansa, and later all other kings of Jambudvipa with his Sudarshana Chakra. Much of the story involving the defeat of Kansa follows the story given in the Bhagavata Purana.[133]
As depicted in the Mahābhārata, all of the sons are eventually killed due to a curse of sage Kanhadipayana (Veda Vyasa, also known as Krishna Dwaipayana). Krishna himself is eventually speared by a hunter in the foot by mistake, leaving the sole survivor of their family being their sister, Anjanadevi of whom no further mention is made.[134]
Since Jataka tales are given from the perspective of Buddha's previous lives (as well as the previous lives of many of Buddha's followers), Krishna appears as the "Dhammasenapati" or "Chief General of the Dharma" and is usually shown being Buddha's "right hand man" in Buddhist art and iconography.[135] The Bodhisattva, is born in this tale as one of his youngest brothers named Ghatapandita, and saves Krishna from the grief of losing his son.[132] The 'divine boy' Krishna as an embodiment of wisdom and endearing prankster forms a part of the pantheon of gods in Japanese Buddhism .[136]
Bahá'í Faith
Bahá'ís believe that Krishna was a "Manifestation of God", or one in a line of prophets who have revealed the Word of God progressively for a gradually maturing humanity. In this way, Krishna shares an exalted station with Abraham, Moses, Zoroaster, Buddha, Muhammad, Jesus, the Báb, and the founder of the Bahá'í Faith, Bahá'u'lláh.[137][138]
Ahmadiyya Islam
Part of a series on
Vaishnavism
Part of a series on
Vaishnavism
Supreme Deity
Vishnu Krishna Rama
Important deities
Dashavatara
Matsya Kurma Varaha Narasimha Vamana Parasurama Rama Krishna Buddha Kalki
Other Avatars
Mohini Nara-Narayana Hayagriva
Related
Lakshmi Sita Hanuman Shesha
Texts
Vedas Upanishads Bhagavad Gita Divya Prabandha Ramcharitmanas
Puranas
Vishnu Bhagavata Naradiya Garuda Padma Agni
Sampradayas
Sri (Vishishtadvaita) Brahma (Dvaita, Acintyabhedabheda) Rudra (Shuddhadvaita) Nimbarka (Dvaitadvaita)
Philosopher-Acharyas
Nammalvar Yamunacharya Ramanuja Madhva Chaitanya Vallabha Sankardev Madhavdev Nimbarka Pillai Lokacharya Prabhupada Vedanta Desika
Related traditions
Pushtimarg Bhagavatism ISKCON Swaminarayan Ekasarana Pranami Ramanandi Vaikhanasas
Portal icon Hinduism portal
v t e
Members of the Ahmadiyya Community believe Krishna to be a great prophet of God as described by their founder, Mirza Ghulam Ahmad. This belief is maintained by the Qur'anic Principle that God has sent prophets and messengers to every nation of the world leaving no region without divine guidance (see for instance Quran 10:47 and Quran 16:36). There is also a saying reportedly of the Islamic prophet Muhammad which says[139]
There was a prophet of God in India who was dark in colour and his name was Kanha.
Ghulam Ahmad also claimed to be the likeness of Krishna as a latter day reviver of religion and morality whose mission was to reconcile man with God.[140] Ahmadis maintain that the Sanskrit term Avatar is synonymous with the term 'prophet' of the Middle Eastern religious tradition as God's intervention with man; as God appoints a man as his vicegerent upon earth. In Lecture Sialkot, Ghulam Ahmed wrote:
Let it be clear that Raja Krishna, according to what has been revealed to me, was such a truly great man that it is hard to find his like among the Rishis and Avatars of the Hindus. He was an Avatar—i.e., Prophet—of his time upon whom the Holy Spirit would descend from God. He was from God, victorious and prosperous. He cleansed the land of the Aryas from sin and was in fact the Prophet of his age whose teaching was later corrupted in numerous ways. He was full of love for God, a friend of virtue and an enemy of evil.[140]
Krishna is also called Murli Dhar. The flute of Krishna means the flute of revelation and not the physical flute. Krishna lived like humans and he was a prophet.[141][142]
Spiritual Masters for teachings of Krishna[edit]
A.C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada[143]
Bhakti Rakshaka Sridhara Deva Gosvami
Swami Baba Premananda Bharati
Jagadguru Kripalu Maharaj 1922 CE
Vishnu Krishna Rama
Important deities
Dashavatara
Matsya Kurma Varaha Narasimha Vamana Parasurama Rama Krishna Buddha Kalki
Other Avatars
Mohini Nara-Narayana Hayagriva
Related
Lakshmi Sita Hanuman Shesha
Texts
Vedas Upanishads Bhagavad Gita Divya Prabandha Ramcharitmanas
Puranas
Vishnu Bhagavata Naradiya Garuda Padma Agni
Sampradayas
Sri (Vishishtadvaita) Brahma (Dvaita, Acintyabhedabheda) Rudra (Shuddhadvaita) Nimbarka (Dvaitadvaita)
Philosopher-Acharyas
Nammalvar Yamunacharya Ramanuja Madhva Chaitanya Vallabha Sankardev Madhavdev Nimbarka Pillai Lokacharya Prabhupada Vedanta Desika
Related traditions
Pushtimarg Bhagavatism ISKCON Swaminarayan Ekasarana Pranami Ramanandi Vaikhanasas
Portal icon Hinduism portal
v t e
Members of the Ahmadiyya Community believe Krishna to be a great prophet of God as described by their founder, Mirza Ghulam Ahmad. This belief is maintained by the Qur'anic Principle that God has sent prophets and messengers to every nation of the world leaving no region without divine guidance (see for instance Quran 10:47 and Quran 16:36). There is also a saying reportedly of the Islamic prophet Muhammad which says[139]
There was a prophet of God in India who was dark in colour and his name was Kanha.
Ghulam Ahmad also claimed to be the likeness of Krishna as a latter day reviver of religion and morality whose mission was to reconcile man with God.[140] Ahmadis maintain that the Sanskrit term Avatar is synonymous with the term 'prophet' of the Middle Eastern religious tradition as God's intervention with man; as God appoints a man as his vicegerent upon earth. In Lecture Sialkot, Ghulam Ahmed wrote:
Let it be clear that Raja Krishna, according to what has been revealed to me, was such a truly great man that it is hard to find his like among the Rishis and Avatars of the Hindus. He was an Avatar—i.e., Prophet—of his time upon whom the Holy Spirit would descend from God. He was from God, victorious and prosperous. He cleansed the land of the Aryas from sin and was in fact the Prophet of his age whose teaching was later corrupted in numerous ways. He was full of love for God, a friend of virtue and an enemy of evil.[140]
Krishna is also called Murli Dhar. The flute of Krishna means the flute of revelation and not the physical flute. Krishna lived like humans and he was a prophet.[141][142]
Spiritual Masters for teachings of Krishna[edit]
A.C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada[143]
Bhakti Rakshaka Sridhara Deva Gosvami
Swami Baba Premananda Bharati
Jagadguru Kripalu Maharaj 1922 CE
Other
Krishna worship or reverence has been adopted by several new religious movements since the 19th century, and he is sometimes a member of an eclectic pantheon in occult texts, along with Greek, Buddhist, Biblical and even historical figures.[144] For instance, Édouard Schuré, an influential figure in perennial philosophy and occult movements, considered Krishna a Great Initiate; while Theosophists regard Krishna as an incarnation of Maitreya (one of the Masters of the Ancient Wisdom), the most important spiritual teacher for humanity along with Buddha.[145][146] Krishna was canonized by Aleister Crowley and is recognized as a saint in the Gnostic Mass of Ordo Templi Orientis.[147][148]
One of the finest museums on the theme of Krishna, The Srikrishna Museum, Kurukshetra; was established by Kurukshetra Development Board in 1987. It has a collection of wide variety of sculptures, paintings and other artistic creations relating to the legend of Sri Krishna.
Srikrishna Museum has six galleries where a variety of art objects including wood carvings, metal castings, ivory carvings, miniature paintings, palm leaf etches, illustrated manuscripts, tableaux depicting facets of life of Sri Krishna are displayed. Paintings in Kangra and Madhubani styles, pattachitra (folk paintings of Orissa) depicting scenes from Mahabharata are prominently displayed.
Visitors are greeted by splendid sculpture of Ganesha in a dancing mudra (posture) at the entrance of the Museum.[149]
One of the finest museums on the theme of Krishna, The Srikrishna Museum, Kurukshetra; was established by Kurukshetra Development Board in 1987. It has a collection of wide variety of sculptures, paintings and other artistic creations relating to the legend of Sri Krishna.
Srikrishna Museum has six galleries where a variety of art objects including wood carvings, metal castings, ivory carvings, miniature paintings, palm leaf etches, illustrated manuscripts, tableaux depicting facets of life of Sri Krishna are displayed. Paintings in Kangra and Madhubani styles, pattachitra (folk paintings of Orissa) depicting scenes from Mahabharata are prominently displayed.
Visitors are greeted by splendid sculpture of Ganesha in a dancing mudra (posture) at the entrance of the Museum.[149]
कृष्ण
कृष्ण हिन्दू धर्म में विष्णु के अवतार हैं। हिन्दू श्रीकृष्ण को ईश्वर मानते हैं और उन पर अपार श्रद्धा रखते हैं।
सनातन धर्म के अनुसार भगवान विष्णु सर्वपापहारी पवित्र और समस्त मनुष्यों को भोग तथा मोक्ष प्रदान करने वाले प्रमुख देवता हैं। जब-जब इस पृथ्वी पर असुर एवं राक्षसों के पापों का आतंक व्याप्त होता है तब-तब भगवान विष्णु किसी न किसी रूप में अवतरित होकर पृथ्वी के भार को कम करते हैं। वैसे तो भगवान विष्णु ने अभी तक तेईस अवतारों को धारण किया। इन अवतारों में उनका सबसे महत्वपूर्ण अवतार श्रीकृष्ण का ही था।
जन्म
यह अवतार उन्होंने वैवस्वत मन्वन्तर के अट्ठाईसवें द्वापर में श्रीकृष्ण के रूप में देवकी के गर्भ से मथुरा के कारागर में लिया था। वास्तविकता तो यह थी इस समय चारों ओर पापकृत्य हो रहे थे। धर्म नाम की कोई भी चीज नहीं रह गई थी। अतः धर्म को स्थापित करने के लिए श्रीकृष्ण अवतरित हुए थे। ब्रह्मा, विष्णु तथा शिव-प्रभृत्ति देवता जिनके चरणकमलों का ध्यान करते थे, ऐसे श्रीकृष्ण का गुणानुवाद अत्यंत पवित्र है। श्रीकृष्ण से ही प्रकृति उत्पन्न हुई। सम्पूर्ण प्राकृतिक पदार्थ, प्रकृति के कार्यकार्य किया उसे अपना महत्वपूर्ण कर्म समझा, अपने कार्य की सिद्धि के लिए उन्होंने साम-दाम-दंड-भेद सभी का उपयोग किया, क्योंकि उनके अवतीर्ण होने का मात्र एक उद्देश्य था कि इस पृथ्वी को पापियों से मुक्त किया जाए। अपने इस उद्देश्य की पूर्ति के लिए उन्होंने जो भी उचित समझा वही किया। उन्होंने कर्मव्यवस्था को सर्वोपरि माना, कुरुक्षेत्र की रणभूमि में अर्जुन को कर्मज्ञान देते हुए उन्होंने गीता की रचना की जो कलिकाल में धर्म में सबसे महत्वपूर्ण ग्रंथ माना जाता है।[1]
यह अवतार उन्होंने वैवस्वत मन्वन्तर के अट्ठाईसवें द्वापर में श्रीकृष्ण के रूप में देवकी के गर्भ से मथुरा के कारागर में लिया था। वास्तविकता तो यह थी इस समय चारों ओर पापकृत्य हो रहे थे। धर्म नाम की कोई भी चीज नहीं रह गई थी। अतः धर्म को स्थापित करने के लिए श्रीकृष्ण अवतरित हुए थे। ब्रह्मा, विष्णु तथा शिव-प्रभृत्ति देवता जिनके चरणकमलों का ध्यान करते थे, ऐसे श्रीकृष्ण का गुणानुवाद अत्यंत पवित्र है। श्रीकृष्ण से ही प्रकृति उत्पन्न हुई। सम्पूर्ण प्राकृतिक पदार्थ, प्रकृति के कार्यकार्य किया उसे अपना महत्वपूर्ण कर्म समझा, अपने कार्य की सिद्धि के लिए उन्होंने साम-दाम-दंड-भेद सभी का उपयोग किया, क्योंकि उनके अवतीर्ण होने का मात्र एक उद्देश्य था कि इस पृथ्वी को पापियों से मुक्त किया जाए। अपने इस उद्देश्य की पूर्ति के लिए उन्होंने जो भी उचित समझा वही किया। उन्होंने कर्मव्यवस्था को सर्वोपरि माना, कुरुक्षेत्र की रणभूमि में अर्जुन को कर्मज्ञान देते हुए उन्होंने गीता की रचना की जो कलिकाल में धर्म में सबसे महत्वपूर्ण ग्रंथ माना जाता है।[1]
संपूर्ण पृथ्वी दुष्टों एवं पतितों के भार से पीड़ित थी। उस भार को नष्ट करने के लिए भगवान विष्णु ने एक प्रमुख अवतार ग्रहण किया जो कृष्णावतार के नाम से संपूर्ण संसार में प्रसिद्ध हुआ। उस समय धर्म, यज्ञ, दया पर राक्षसों एवं दानवों द्वारा आघात पहुँचाया जा रहा था।
पृथ्वी पापियों के बोझ से पूर्णतः दब चुकी थी। समस्त देवताओं द्वारा बारम्बार भगवान विष्णु की प्रार्थना की जा रही थी। विष्णु ही ऐसे देवता थे, जो समय-समय पर विभिन्न अवतारों को ग्रहण कर पृथ्वी के भार को दूर करने में सक्षम थे क्योंकि प्रत्येक युग में भगवान विष्णु ने ही महत्वपूर्ण अवतार ग्रहण कर दुष्ट राक्षसों का संहार किया। वैवस्वत मन्वन्तर के अट्ठाईसवें द्वापर में भगवान विष्णु के अवतार श्रीकृष्ण अवतरित हुए। हिन्दू कालगणना के अनुसार कृष्ण का जन्म आज से लगभग 5,235 वर्ष पूर्व हुआ था, कई वैज्ञानिकों तथा पुराणो का यही मानना है। जो महाभारत युद्ध की कालगणना से मेल खाता है।[2]
भगवान कृष्ण के जन्म का सटीक अंदाजा शायद ही कोई लगा पाए। इस विषय पर कई मतभेद हैं परंतु सारगर्भित ध्यान डालें तो सारे नतीजे अपने स्थान पर सत्य हैं।
भागवत महापुराण के द्वादश स्कंध के द्वितीय अध्याय के अनुसार कलियुग के आरंभ के संदर्भ में भारतीय गणना के अनुसार कलयुग का शुभारंभ ईसा से 3102 वर्ष पूर्व 20 फ़रवरी को 2 बजकर 27 मिनट तथा 30 सेकेंड पर हुआ था। पुराणों में बताया गया है कि जब श्री कृष्ण का स्वर्गवास हुआ तब कलयुग का आगमन हुआ, इसके अनुसार कृष्ण जन्म 4,500 से 3,102 ई° पूर्व के बीच मानना ठीक रहेगा। इस गणना को सत्यापित करने वाली खोज मोहनजोदाड़ो सभ्यता के विषय में 1929 में हुई। मैके द्वारा मोहनजोदाड़ो में हुए उत्खनन में एक पुरातन टैबलेट (भित्तिचित्र) मिला जिसमें दो वृक्षों के बीच खड़े एक बच्चे का चित्र बना हुआ था, जो हमें भागवत आदि पुराणों में लिखे कृष्ण द्वारा यमलार्जुन के उद्धार की कथा के ओर ले जाता है। इसके अनुसार महाभारत का युद्ध 3000 ई° पूर्व हुआ होगा जो पुराणों की गणना में सटीक बैठता है।[3] इससे कृष्ण जन्म का सटीक अंदाजा मिलता है।
हिन्दू मापन प्रणाली
भगवान ने देखा कि संपूर्ण विश्व शून्यमय है। कहीं कोई जीव-जन्तु नहीं है। जल का भी कहीं पता नहीं है। संपूर्ण आकाश वायु से रहित और अंधकार से आवृत्त हो घोर प्रतीत हो रहा है। वृक्ष, पर्वत और समुद्र आदि शून्य होने के कारण विकृताकार जान पड़ता है। मूर्ति, धातु, शस्य तथा तृण का सर्वथा अभाव हो गया है। इस प्रकार जगत् को शून्य अवस्था में देख अपने हृदय में सभी बातों की आलोचना करके दूसरे किसी सहायक से रहित एकमात्र स्वेच्छामय प्रभु ने स्वेच्छा से ही इस सृष्टि की रचना प्रारंभ की।
सर्वप्रथम उन परम पुरुष श्रीकृष्ण के दक्षिण पार्श्व से जगत के कारण रूप तीन मूर्तिमान गुण प्रकट हुए। उन गुणों से महत्तत्त्व अहंकार पांच तन्मात्राएं रूप, रस, गंध, स्पर्श और शब्द ये पांच विषय क्रमशः प्रकट हुए। इसके उपरान्त ही श्रीकृष्ण से साक्षात भगवान नारायण का प्रादुर्भाव हुआ। जिनकी अंगकान्ति श्याम थी, वे नित्य तरुण पीताम्बरधारी और विभिन्न वनमालाओं से विभूषित थे। उनकी चार भुजाएं थीं, उन भुजाओं में क्रमशः शंख, चक्र, गदा और पद्म विराजमान थे। उनके मुखारबिन्द पर मंद-मंद मुस्कान की छटा छा रही थी। वे रत्नमय आभूषणों से विभूषित थे। शांर्गधनुष धारण किए हुए थे।
कौस्तुभ मणि उनके वक्षस्थल की शोभा बढ़ा रही थी। श्रीवत्सभूषित वक्ष में साक्षात लक्ष्मी का निवास था। वे श्रीनिधि अपूर्व शोभा को प्रस्तुत कर रहे थे। शरत्काल की पूर्णिमा के चंद्रमा की प्रभा से सेवित मुखचन्द्र के कारण वे मनोहर जान पड़ते थे। कामदेव की कान्ति से युक्त रूप-लावण्य उनके सौंदर्य को और भी बढ़ा रहा था। नारायण श्रीकृष्ण के समक्ष खड़े होकर दोनों हाथों को जोड़कर उनकी स्तुति करने लगे। गीताजी में भी भगवान ने अर्जुन को बताया की " मयाध्यक्षेण प्रकृतिम सूयते स चराचरम | ", अर्थात मेरी अध्यक्षता में प्रकृति समस्त चराचर जगत अर्थात सृष्टि की रचना करती है | कृष्ण ने ही अर्जुन को भगवद्गीता का सन्देश सुनाया था।
उनकी कथा कृष्णावतार में मिलती है।
यदुकुल के राजा।
अचिन्त्य भेदाभेद दर्शन के अनुसार परब्रह्म का दूसरा नाम।
कृष्ण लीलाओं में छिपा संदेश
श्रीकृष्ण लीलाओं का जो विस्तृत वर्णन भागवत ग्रंथ मे किया गया है, उसका उद्देश्य क्या केवल कृष्ण भक्तों की श्रद्धा बढ़ाना है या मनुष्य मात्र के लिए इसका कुछ संदेश है? तार्किक मन को विचित्र-सी लगने वाली इन घटनाओं के वर्णन का उद्देश्य क्या ऐसे मन को अतिमानवीय पराशक्ति की रहस्यमयता से विमूढ़वत बना देना है अथवा उसे उसके तार्किक स्तर पर ही कुछ गहरा संदेश देना है, इस पर हमें विचार करना चाहिए।
श्री कृष्ण एक ऐतिहासिक पुरुष हुए हैं, इसका स्पष्ट प्रमाण हमें छान्दोग्य उपनिषद के एक उल्लेख में मिलता है। वहां (3.17.6) कहा गया है कि देवकी पुत्र श्रीकृष्ण को महर्षिदेव:कोटी आंगिरस ने निष्काम कर्म रूप यज्ञ उपासना की शिक्षा दी थी, जिसे ग्रहण कर श्रीकृष्ण 'तृप्त' अर्थात पूर्ण पुरुष हो गए थे। श्रीकृष्ण का जीवन, जैसा कि महाभारत में वर्णित है, इसी शिक्षा से अनुप्राणित था और गीता में उसी शिक्षा का प्रतिपादन उनके ही माध्यम से किया गया है।
किंतु इनके जन्म और बाल-जीवन का जो वर्णन हमें प्राप्त है वह मूलतः श्रीमद् भागवत का है और वह ऐतिहासिक कम, आध्यात्मिक अधिक है और यह बात ग्रंथ के आध्यात्मिक स्वरूप के अनुसार ही है। ग्रंथ में चमत्कारी भौतिक वर्णनों के पर्दे के पीछे गहन आध्यात्मिक संकेत संजोए गए हैं।
वस्तुतः भागवत में सृष्टि की संपूर्ण विकास प्रक्रिया का और उस प्रक्रिया को गति देने वाली परमात्म शक्ति का दर्शन कराया गया है। ग्रंथ के पूर्वार्ध (स्कंध 1 से 9) में सृष्टि के क्रमिक विकास (जड़-जीव-मानव निर्माण) का और उत्तरार्ध (दशम स्कंध) में श्रीकृष्ण की लीलाओं के द्वारा व्यक्ति के आध्यात्मिक विकास का वर्णन प्रतीक शैली में किया गया है। भागवत में वर्णित श्रीकृष्ण लीला के कुछ मुख्य प्रसंगों का आध्यात्मिक संदेश पहचानने का यहाँ प्रयास किया गया है।
श्रीकृष्ण जन्म[
त्रिगुणात्मक प्रकृति से प्रकट होती चेतना सत्ता!
श्रीकृष्ण आत्म तत्व के मूर्तिमान रूप हैं। मनुष्य में इस चेतन तत्व का पूर्ण विकास ही आत्म तत्व की जागृति है। जीवन प्रकृति से उद्भुत और विकसित होता है अतः त्रिगुणात्मक प्रकृति के रूप में श्रीकृष्ण की भी तीन माताएँ हैं। 1- रजोगुणी प्रकृतिरूप देवकी जन्मदात्री माँ हैं, जो सांसारिक माया गृह में कैद हैं। 2- सतगुणी प्रकृति रूपा माँ यशोदा हैं, जिनके वात्सल्य प्रेम रस को पीकर श्रीकृष्ण बड़े होते हैं। 3- इनके विपरीत एक घोर तमस रूपा प्रकृति भी शिशुभक्षक सर्पिणी के समान पूतना माँ है, जिसे आत्म तत्व का प्रस्फुटित अंकुरण नहीं सुहाता और वह वात्सल्य का अमृत पिलाने के स्थान पर विषपान कराती है। यहाँ यह संदेश प्रेषित किया गया है कि प्रकृति का तमस-तत्व चेतन-तत्व के विकास को रोकने में असमर्थ है।
गोकुल-वृंदावन की लीलाएँ
Possibly from manuscript to the Razm Namah
शिशु और बाल वय में ही श्रीकृष्ण द्वारा अनेक राक्षसों के वध की लीलाओं तथा सहज-सरल-हृदय मित्रों और ग्रामवासियों में आनंद और प्रेम बांटने वाली क्रीड़ाओं का विस्तृत वर्णन भागवत में हुआ है। शिशु चरित्र गोकुल में और बाल चरित्र वृंदावन में संपन्न होने का जो उल्लेख है, वह आध्यात्मिक अर्थ की ओर संकेत करता है।
शिशु और बाल वय में ही श्रीकृष्ण द्वारा अनेक राक्षसों के वध की लीलाओं तथा सहज-सरल-हृदय मित्रों और ग्रामवासियों में आनंद और प्रेम बांटने वाली क्रीड़ाओं का विस्तृत वर्णन भागवत में हुआ है। शिशु चरित्र गोकुल में और बाल चरित्र वृंदावन में संपन्न होने का जो उल्लेख है, वह आध्यात्मिक अर्थ की ओर संकेत करता है।
गो-शब्द का अर्थ इंद्रियाँ भी हैं, अतः गोकुल से आशय है हमारी पंचेद्रियों का संसार और वृंदावन का अर्थ है तुलसीवन अर्थात मन का उच्च क्षेत्र (तुरीयावस्था वाले 'तुर' से 'तुरस' और 'तुलसी' शब्द की व्युत्पत्ति व्याकरणसम्मत है)। गोकुल में पूतना वध, शकट भंजन और तृणावर्त वध का तथा वृंदावन में बकासुर, अधासुर और धेनुकासुर आदि अनेक राक्षसों के हनन का वर्णन है।
व्यक्ति और समाज को अपने अंदर व्याप्त आसुरी वृत्तियों के रूप में इनकी पहचान करना होगा तभी आध्यात्मिक-नैतिक शक्ति से इनका हनन संभव होगा और तब ही इस बालरूप श्रीकृष्ण का उद्भव महाभारत के सूत्रधार, धर्मस्थापक, श्रीकृष्ण के रूप में होना संभव होगा।
वृंदावन की कथाओं में कालिया नाग, गोवर्धन, रासलीला और महारास वाली कथाएं अधिक प्रसिद्ध हैं। श्रीकृष्ण ने यमुना को कालिया नाग से मुक्त-शुद्ध किया था। यमुना, गंगा, सरस्वती नदियों को क्रमशः कर्म, भक्ति और ज्ञान की प्रतीक माना गया है। ज्ञान अथवा भक्ति के अभाव मेंकर्म का परिणाम होता है, कर्ता में कर्तापन के अहंकार-विष का संचय। यह अहंकार ही कर्म-नद यमुना का कालिया नाग है। सर्वात्म रूप श्रीकृष्ण भाव का उदय इस अहंकार-विष से कर्म और कर्ता की रक्षा करता है (गीता- 18.55.58)।
गोवर्धन धारण कथा की आर्थिक, नीति-परक और राजनीतिक व्याख्याएं की गई हैं। इस कथा का आध्यात्मिक संकेत यह दिखता है कि गो अर्थात इंद्रियों का वर्धन (पालन-पोषण) कर्ता, अर्थात इंद्रियों में क्रियाशील प्राण-शक्ति के स्रोत परमेश्वर पर हमारी दृष्टि होना चाहिए। इसी प्रकार गोपियों के साथ रासलीला के वर्णन में मन की वृत्तियां ही गोपिकाओं के रूप में मूर्तिमान हुई हैं और प्रत्येक वृत्ति के आत्म-रस से सराबोर होने को रासलीला या रसनृत्य के रूप में चित्रित किया गया है। इससे भी उच्च अवस्था का- प्रेम और विरह के बाह्य द्वैत का एक आंतरिक आनंद में समाहित हो जाने की अवस्था का वर्णन 'महारास' में हुआ है।
मथुरा आगमन और कंस वध
श्रीकृष्ण को किशोर वय होते न होते कंस उन्हें मरवा डालने का एक बार फिर षड्यंत्र रचकर मथुरा बुलवाता है, किंतु श्रीकृष्ण उसको उसके महाबली साथियों सहित मार डालते हैं। कंस शब्द का अर्थ और उसकी कथा भी संकेत करती है कि कंस देहासक्ति का मूर्तिमान रूप है, जो संभावित मृत्यु से बचने के लिए कितने ही कुत्सित कर्म करता है। मथुरा का शब्दार्थ है- 'विक्षुब्ध किया हुआ।' अतः मथुरा है देहासक्ति से विक्षुब्ध मन। श्रीकृष्ण का कंस वध करने के उपरांत द्वारिका में राज्य स्थापना करने का अर्थ है कि आत्मभाव में प्रवेश के पूर्व देहासक्ति की समाप्ति आवश्यक है।
समुद्र में द्वारिका निर्माण और राज्य स्थापना
कंस वध के बाद श्रीकृष्ण समुद्र के भीतर (अंतः समुद्रे-भा. 10/50/50) द्वारिका का निर्माण करवाते हैं और वहां राज्य स्थापित करते हैं। इतिहास के महापुरुष श्रीकृष्ण द्वारा द्वारका नगर का समुद्र किनारे या द्वीप पर निर्माण करवाना और कालांतर में उसका समुद्र में डूब जाना (जिसके कुछ अवशेष अभी हाल में ही खोजे गए हैं) उस काल की वास्तविक घटना होगी, किंतु भागवत ने 'समुद्र के अंदर' द्वारिका निर्माण का वर्णन करके स्पष्टतः यहां उसका आध्यात्मिक रूपांतरण प्रस्तुत किया है।
कंस वध के बाद श्रीकृष्ण समुद्र के भीतर (अंतः समुद्रे-भा. 10/50/50) द्वारिका का निर्माण करवाते हैं और वहां राज्य स्थापित करते हैं। इतिहास के महापुरुष श्रीकृष्ण द्वारा द्वारका नगर का समुद्र किनारे या द्वीप पर निर्माण करवाना और कालांतर में उसका समुद्र में डूब जाना (जिसके कुछ अवशेष अभी हाल में ही खोजे गए हैं) उस काल की वास्तविक घटना होगी, किंतु भागवत ने 'समुद्र के अंदर' द्वारिका निर्माण का वर्णन करके स्पष्टतः यहां उसका आध्यात्मिक रूपांतरण प्रस्तुत किया है।
द्वारिका शब्द में द्वार का अर्थ है- साधन, उपाय या प्रवेश मार्ग। समुद्र व्यक्तित्व के गहरे तल- आत्म क्षेत्र को इंगित करता है। अतः आत्म क्षेत्र का प्रवेश द्वार है द्वारिका। इस क्षेत्र में चेतना का प्रवेश होने पर जीवन जीने का जैसा स्वरूप होगा, उसका निरूपण द्वारिका पर श्रीकृष्ण राज्य के रूप में किया गया है। इस क्षेत्र का परिचय हमें महाभारत में श्रीकृष्ण के लोकहितार्थ और धर्मस्थापनार्थ किए गए कार्यों द्वारा तथा गीता के अंतर्गत उनकी वाणी द्वारा कराया गया है। सारांश यह कि व्यक्ति भी संकल्प करे तो उसकी चेतना भी कृष्ण सम विकसित हो सकती है। श्रीकृष्ण जिनका नाम है, गोकुल जिनका धाम है! ऐसे श्री भग्वान देव:कोटी को बरम्बार प्रनाम है !!!!
महाभारत
Krishna declaring the end of Mahabharata War by blowing the Conch Shell
मुख्य लेख : महाभारत
श्री कृष्ण की महाभारत में भी बहुत बड़ी भूमिका थी। वे महाभारत के युद्ध में अर्जुन के सारथी थे। उनकी बहन सुभद्रा अर्जुन की पत्नी थीं। श्री कृष्ण ने ही युद्ध से पहले अर्जुन को गीता उपदेश दिया था।
मुख्य लेख : महाभारत
श्री कृष्ण की महाभारत में भी बहुत बड़ी भूमिका थी। वे महाभारत के युद्ध में अर्जुन के सारथी थे। उनकी बहन सुभद्रा अर्जुन की पत्नी थीं। श्री कृष्ण ने ही युद्ध से पहले अर्जुन को गीता उपदेश दिया था।
प्रवेशद्वार:हिन्दू धर्म
మహాభాగవతం
దశమ స్కంధము - మొదటి భాగము
బ్రహ్మాది దేవతలు దేవకీ గర్భస్తుడైన విష్ణువును కీర్తించుట
శ్రీకృష్ణావతారం
దేవకీ వసుదేవుల పుర్వజన్మ వృత్తాంతము
వ్రేపల్లెకు వచ్చిన పూతన మరణము
బాలకృష్ణుడు శకటాసురుని సంహరించుట
తృణావర్త సంహారము
శ్రీకృష్ణ బలరాముల క్రీడలు
కృష్ణుడు మన్నుతిని నోటిలో యశోదకు విశ్వరూపము చూపుట
నంద యశోదల పూర్వజన్మ వృత్తాంతము
యశోద కృష్ణుని వెంబడించి పట్టుకొని కట్టివేయుట
కృష్ణుడు మద్దిచెట్టును కూల్చివేయడం
నందాదులు బృందావనానికి తరలి వెళ్ళడం
వత్సాసుర, బకాసురుల సంహారం
శ్రీకృష్ణుడు గోపబాలురతో చల్దియన్నములారగించుట
అఘాసురుని కథ
బ్రహ్మ లేగలను, గోపాలురను మాయం చేయుట
కాళీయ మర్దనం, కాళీయుని వృత్తాంతం, శ్రీకృష్ణస్తుతి
శ్రీకృష్ణుడు కార్చిచ్చును కబళించుట
బలరాముడు ప్రలంబుడనే రాక్షసుని సంహరించుట
గోపికా వస్త్రాపహరణం
మునిపత్నులు అన్నముతెచ్చి బాలకృష్ణునికి ఆరగింపు చేయుట
గోవర్ధనోద్ధరణ
శ్రీకృష్ణుడు నందగోపుని వరుణనగరంనుండి కొనితెచ్చుట
శరద్రాత్రులలో వేణుగానం, గోపికాకృష్ణుల క్రీడలు
సుదర్శన శాపవిమోచనం
శంఖచూడుడు, వృషభాసురుడు, కేశి అనే రాక్షసుల వధ
బృందావనానికి అక్రూరుడు వచ్చుట, బలరామకృష్ణులను దర్శించుట
బలరామకృష్ణులు మధురలో ప్రవేశీంచుట
కువలయాపీడనము అనే ఏనుగును కృష్ణుడు సంహరించుట
బలరామకృష్ణులు చాణూరముష్ఠికులు అనే మల్లులను సంహరించుట
కంస వధ, ఉగ్రసేనుని పట్టాభిషేకం
భ్రమర గీతాలు
ఉద్ధవ సహితుడైన కృష్ణుడు కుబ్జను అనుగ్రహించుట
కాలయవనుడు కృష్ణుని పట్టుకొనబోవుట
ముచికుందుని వృత్తాంతము
జరాసంధుడు ప్రవర్షణగిరిని దహించుట
రుక్మిణీ కళ్యాణము
శ్రీకృష్ణుడు కుండిన నగరానికి వచ్చుట
బలరాముడు రుక్మిణీదేవిని ఓదార్చుట
శ్రీకృష్ణావతారం
దేవకీ వసుదేవుల పుర్వజన్మ వృత్తాంతము
వ్రేపల్లెకు వచ్చిన పూతన మరణము
బాలకృష్ణుడు శకటాసురుని సంహరించుట
తృణావర్త సంహారము
శ్రీకృష్ణ బలరాముల క్రీడలు
కృష్ణుడు మన్నుతిని నోటిలో యశోదకు విశ్వరూపము చూపుట
నంద యశోదల పూర్వజన్మ వృత్తాంతము
యశోద కృష్ణుని వెంబడించి పట్టుకొని కట్టివేయుట
కృష్ణుడు మద్దిచెట్టును కూల్చివేయడం
నందాదులు బృందావనానికి తరలి వెళ్ళడం
వత్సాసుర, బకాసురుల సంహారం
శ్రీకృష్ణుడు గోపబాలురతో చల్దియన్నములారగించుట
అఘాసురుని కథ
బ్రహ్మ లేగలను, గోపాలురను మాయం చేయుట
కాళీయ మర్దనం, కాళీయుని వృత్తాంతం, శ్రీకృష్ణస్తుతి
శ్రీకృష్ణుడు కార్చిచ్చును కబళించుట
బలరాముడు ప్రలంబుడనే రాక్షసుని సంహరించుట
గోపికా వస్త్రాపహరణం
మునిపత్నులు అన్నముతెచ్చి బాలకృష్ణునికి ఆరగింపు చేయుట
గోవర్ధనోద్ధరణ
శ్రీకృష్ణుడు నందగోపుని వరుణనగరంనుండి కొనితెచ్చుట
శరద్రాత్రులలో వేణుగానం, గోపికాకృష్ణుల క్రీడలు
సుదర్శన శాపవిమోచనం
శంఖచూడుడు, వృషభాసురుడు, కేశి అనే రాక్షసుల వధ
బృందావనానికి అక్రూరుడు వచ్చుట, బలరామకృష్ణులను దర్శించుట
బలరామకృష్ణులు మధురలో ప్రవేశీంచుట
కువలయాపీడనము అనే ఏనుగును కృష్ణుడు సంహరించుట
బలరామకృష్ణులు చాణూరముష్ఠికులు అనే మల్లులను సంహరించుట
కంస వధ, ఉగ్రసేనుని పట్టాభిషేకం
భ్రమర గీతాలు
ఉద్ధవ సహితుడైన కృష్ణుడు కుబ్జను అనుగ్రహించుట
కాలయవనుడు కృష్ణుని పట్టుకొనబోవుట
ముచికుందుని వృత్తాంతము
జరాసంధుడు ప్రవర్షణగిరిని దహించుట
రుక్మిణీ కళ్యాణము
శ్రీకృష్ణుడు కుండిన నగరానికి వచ్చుట
బలరాముడు రుక్మిణీదేవిని ఓదార్చుట
దశమ స్కంధము - రెండవ భాగము
]
శ్రీకృష్ణుడు అపనిందను పోగొట్టుకొనుట, జాంబవతిని, సత్యభామను పెండ్లాడుట
శ్రీకృష్ణుడు పాండవులను చూచుటకు ఇంద్రప్రస్థానికి వెళ్ళుట
శ్రీకృష్ణుడు కాళింది, మిత్రవింద, నాగ్నజితి, భద్ర, లక్షణ యనువారల పెండ్లాడుట
నరకాసుర సంహారం
ఉషాపరిణయం, బాణాసురుని కథ, చిత్రరేఖ యోగశక్తి, అనిరుద్ధుడు నాగపాశబద్ధుడగుట,
బాణుడు, శ్రీకృష్ణుడు యుద్ధము చేయుట
నృగమహారాజు చరిత్ర
బలరాముడు గోపాలకులవద్దకు వెళ్ళుట
పౌండ్రక వాసుదేవుని కథ
ద్వివిదవానర సంహారం
బలరాముడు తన నాగలితో హస్తినను గంగలో త్రోయబూనుట
పదహారువేల స్త్రీజనంతో కూడియున్న కృష్ణుని మహిమను నారదుడు గుర్తించుట
జరాసంధ భీతులైన రాజులు
శిశుపాల వధ
సాల్వుడు సౌభక విమానం పొంది ద్వారకపై దండెత్తుట
శ్రీకృష్ణుడు దంతవక్తృని సంహరించుట
బలభద్రుని తీర్ధయాత్ర
కుచేలుని కథ
శ్రీకృష్ణుడు బంధుగణంతో గ్రహణ స్నానం చేయుట
లక్షణ తన వివాహ వృత్తాంతాన్ని ద్రౌపదికి చెప్పుట
నారదాది మహర్షులు వసుదేవునితో యాగం చేయించుట
కృష్ణ బలరాములు మృతులైన తమ అన్నలను దేవకీవసుదేవులకు చూపుట
సుభద్రా పరిణయం
శ్రీకృష్ణుడు ఋషి సమేతుడై మిథిలకు పోవుట
శ్రుతిగీతలు
విష్ణుసేవా ప్రాశస్త్యం
వృకాసురుడు విష్ణుమాయకు లోబడి నశించుట
భృగుమహర్షి త్రిమూర్తులను పరీక్షించుట
శ్రీకృష్ణుడు మృత్యువు వాత బడిన విప్రకుమారులను తిరిగి బ్రతికించి తెచ్చుట
శ్రీకృష్ణుని వంశానుక్రమ వర్ణన
]
శ్రీకృష్ణుడు అపనిందను పోగొట్టుకొనుట, జాంబవతిని, సత్యభామను పెండ్లాడుట
శ్రీకృష్ణుడు పాండవులను చూచుటకు ఇంద్రప్రస్థానికి వెళ్ళుట
శ్రీకృష్ణుడు కాళింది, మిత్రవింద, నాగ్నజితి, భద్ర, లక్షణ యనువారల పెండ్లాడుట
నరకాసుర సంహారం
ఉషాపరిణయం, బాణాసురుని కథ, చిత్రరేఖ యోగశక్తి, అనిరుద్ధుడు నాగపాశబద్ధుడగుట,
బాణుడు, శ్రీకృష్ణుడు యుద్ధము చేయుట
నృగమహారాజు చరిత్ర
బలరాముడు గోపాలకులవద్దకు వెళ్ళుట
పౌండ్రక వాసుదేవుని కథ
ద్వివిదవానర సంహారం
బలరాముడు తన నాగలితో హస్తినను గంగలో త్రోయబూనుట
పదహారువేల స్త్రీజనంతో కూడియున్న కృష్ణుని మహిమను నారదుడు గుర్తించుట
జరాసంధ భీతులైన రాజులు
శిశుపాల వధ
సాల్వుడు సౌభక విమానం పొంది ద్వారకపై దండెత్తుట
శ్రీకృష్ణుడు దంతవక్తృని సంహరించుట
బలభద్రుని తీర్ధయాత్ర
కుచేలుని కథ
శ్రీకృష్ణుడు బంధుగణంతో గ్రహణ స్నానం చేయుట
లక్షణ తన వివాహ వృత్తాంతాన్ని ద్రౌపదికి చెప్పుట
నారదాది మహర్షులు వసుదేవునితో యాగం చేయించుట
కృష్ణ బలరాములు మృతులైన తమ అన్నలను దేవకీవసుదేవులకు చూపుట
సుభద్రా పరిణయం
శ్రీకృష్ణుడు ఋషి సమేతుడై మిథిలకు పోవుట
శ్రుతిగీతలు
విష్ణుసేవా ప్రాశస్త్యం
వృకాసురుడు విష్ణుమాయకు లోబడి నశించుట
భృగుమహర్షి త్రిమూర్తులను పరీక్షించుట
శ్రీకృష్ణుడు మృత్యువు వాత బడిన విప్రకుమారులను తిరిగి బ్రతికించి తెచ్చుట
శ్రీకృష్ణుని వంశానుక్రమ వర్ణన
ఏకాదశ స్కంధము
విశ్వామిత్ర వశిష్ట నారదాది మహర్షులు శ్రీ కృష్ణ సందర్శనంబునకు వచ్చుట
వసుదేవునకు నారడుండు పురాతనమైన విదేహర్షభ వివరములు చెప్పుట
ఋషభ కుమారులైన ప్రబుద్ధ పిప్పలాయనులు చెప్పిన పరమార్ధోపదేశం
బ్రహ్మాది దేవతలు శ్రీకృష్ణుని వైకుంఠమునకు పిలువ వచ్చుట
కృష్ణుడు యాదవులను ప్రభాసతీర్దం పంపుట
కృష్ణుడు ఉద్దవునికి పరమార్థోపదేశము చేయుట
అవదూత యుదు సంవాదము
శ్రీ కృష్ణ బలరాముల వైకుంఠ ప్రయాణము
వసుదేవునకు నారడుండు పురాతనమైన విదేహర్షభ వివరములు చెప్పుట
ఋషభ కుమారులైన ప్రబుద్ధ పిప్పలాయనులు చెప్పిన పరమార్ధోపదేశం
బ్రహ్మాది దేవతలు శ్రీకృష్ణుని వైకుంఠమునకు పిలువ వచ్చుట
కృష్ణుడు యాదవులను ప్రభాసతీర్దం పంపుట
కృష్ణుడు ఉద్దవునికి పరమార్థోపదేశము చేయుట
అవదూత యుదు సంవాదము
శ్రీ కృష్ణ బలరాముల వైకుంఠ ప్రయాణము